Στη δεκαετία του ’70, ένας ασθενής, ο Sam Shoeman, πέθανε λίγο μετά τη διάγνωση των γιατρών του ότι είχε καρκίνο στο συκώτι. Προς έκπληξη όλων, όμως, η νεκροψία έδειξε ότι ο Sam δεν θα μπορούσε να έχει πεθάνει από τον καρκίνο, καθώς ο όγκος που είχε ήταν πολύ μικρός και περιορισμένος, οπότε και ανίκανος να τον σκοτώσει. Από τι είχε πεθάνει τελικά; Σύμφωνα με τους ειδικούς, η αιτία του θανάτου του δεν ήταν ο καρκίνος, αλλά η πεποίθησή του ότι πέθαινε εξαιτίας του. Αντίστοιχα, υπάρχουν ασθενείς που βιώνουν ιδιαίτερα άσχημες παρενέργειες μετά τη λήψη συγκεκριμένων φαρμάκων ή θεραπειών, μόνο και μόνο επειδή τις φοβούνται ή τις αναμένουν. Άλλοι φτάνουν ακόμα και να αρρωσταίνουν ή να βλέπουν την κατάσταση της υγείας τους να χειροτερεύει ακριβώς επειδή είναι πεπεισμένοι ότι θα τους συμβεί κάτι τέτοιο. Πώς εξηγούνται όλα αυτά; Με το nocebo, μία λέξη που προέρχεται από τα λατινικά και περιγράφει αυτό που κάνει κακό εξαιτίας της πεποίθησης ότι είναι επικίνδυνο. Πρόκειται για το ακριβώς αντίθετο φαινόμενο από το placebo, όπου κάτι μας κάνει καλό μόνο και μόνο επειδή το πιστεύουμε. Έτσι, το nocebo είναι το διαβολικό δίδυμο αδερφάκι του placebo, που μπορεί ακόμα και να μας… σκοτώσει.

Σκεφτόµαστε το κακό και έρχεται
Όταν βιώνουμε το nocebo effect, μας δημιουργείται η ιδέα ότι κάτι πρόκειται να μας κάνει κακό, σωματοποιούμε την ιδέα, οδηγούμαστε σε μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία και, τελικά, πράγματι το παθαίνουμε. Επιπλέον, όμως, επηρεαζόμαστε και από άλλα ασήμαντα -εκ πρώτης όψεως- στοιχεία, όπως για παράδειγμα το χρώμα των χαπιών που παίρνουμε ή η «στολή» του γιατρού που μας κουράρει. Μάλιστα, ολλανδική μελέτη έδειξε ότι οι ασθενείς τείνουν να θεωρούν ότι τα κόκκινα και τα πορτοκαλί χάπια είναι πιο αποτελεσματικά από ό,τι τα μπλε και τα πράσινα, που τους φαίνονται λιγότερο χαρούμενα. Ρόλο παίζει, επίσης, και η «φήμη» ενός φαρμάκου. Η πενικιλίνη είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα, καθώς είναι γνωστό ότι προκαλεί συχνά αλλεργίες. Το 10% των ασθενών που μπαίνουν στο νοσοκομείο αναφέρει ότι είναι αλλεργικό στην πενικιλίνη. Στην πραγματικότητα, όμως, το 97% από αυτούς δεν παρουσιάζει καμία αντίδραση όταν έρθει σε επαφή με το εν λόγω φάρμακο. Σύμφωνα, μάλιστα, με ορισμένους επιστήμονες που έχουν ασχοληθεί με την αυθυποβολή, όπως ο ανθρωπολόγος Ρόμπερτ Χαν του Αμερικανικού Κέντρου για τον Έλεγχο και την Πρόληψη των Ασθενειών στην Ατλάντα, ακόμα και το βουντού, το «κακό μάτι» ή οι κατάρες φαίνεται
να έχουν επίδραση πάνω σε κάποιους «ευαίσθητους» ανθρώπους, ακριβώς επειδή ενεργοποιείται μέσα τους το nocebo effect: Κάποιος, δηλαδή, μαθαίνει ότι τον έχουν καταραστεί ή του έχουν κάνει βουντού, αυθυποβάλλεται και προκαλεί στον εαυτό του μια ψυχοσωματική ανωμαλία, εξαιτίας της οποίας βιώνει τελικά σαν πραγματικό γεγονός την κατάρα…

Οι επιρρεπείς στο φαινόµενο nocebo
Σύμφωνα με τους ειδικούς, το nocebo effect φαίνεται να απασχολεί συχνότερα τις γυναίκες, αλλά και όσους:
* Έχουν βιώσει δυσάρεστες παρενέργειες στο παρελθόν. Έχει βρεθεί ότι ασθενείς που είχαν ναυτία εξαιτίας της χημειοθεραπείας, τείνουν να την ξανανιώθουν κάθε φορά που μπαίνουν στο δωμάτιο που τους θυμίζει τη θεραπεία. * Δυσκολεύονται να εμπιστευτούν το γιατρό, τα φάρμακα ή τη θεραπεία που τους προτείνονται. * Παραπονιούνται συχνά για διάφορα -όχι πολύ συγκεκριμένα- συμπτώματα, που δυσκολεύουν τη ζωή τους. * Είναι από τη φύση τους ιδιαίτερα απαισιόδοξοι. * Πάσχουν από κατάθλιψη.



Μπορεί να αποδειχτεί η ύπαρξη του nocebo effect;
Οι έρευνες σχετικά με το nocebo effect είναι περιορισμένες για ηθικούς λόγους, καθώς δεν είναι αποδεκτό η έρευνα και η ιατρική να προσπαθούν να υποβάλλουν τους ασθενείς σε διαδικασίες που μπορεί να τους βλάψουν. Αν και δεν είναι πολλές, έχουν γίνει κάποιες έρευνες και μετρήσεις που φιλοδοξούν να αποδείξουν ότι το nocebo είναι κάτι που μπορεί πράγματι να μας απασχολήσει. Δείτε παρακάτω τι έδειξαν μερικές από αυτές:
* Το 60% των ασθενών που πρόκειται να κάνουν χημειοθεραπεία αρχίζει να νιώθει άσχημα πολύ πριν ξεκινήσει τη θεραπεία. * Περισσότεροι από τα 2/3 ενός δείγματος 34 φοιτητών εμφάνισαν πονοκεφάλους όταν τους είπαν ότι ηλεκτρικό ρεύμα -που στην πραγματικότητα δεν υπήρχε- περνούσε πάνω από τα κεφάλια τους και θα μπορούσε να προκαλέσει πονοκέφαλο. * Ιάπωνες ερευνητές έκαναν τεστ σε 57 μαθητές προκειμένου να εξακριβώσουν την ευαισθησία τους στα αλλεργιογόνα. Τα παιδιά συμπλήρωσαν ερωτηματολόγια σχετικά με τις αλλεργίες τους σε φυτά, συμπεριλαμβανομένου και ενός τοξικού αλλεργιογόνου δέντρου που είναι αυτοφυές στην Ιαπωνία (lacquer tree). Στα αγόρια που ανέφεραν ότι είχαν αλλεργία στο εν λόγω φυτό, τους έκλεισαν τα μάτια. Στη συνέχεια, τους έτριψαν στο ένα μπράτσο φύλλα από το τοξικό δέντρο, αλλά τους είπαν ότι ήταν φύλλα καστανιάς. Έπειτα, τους έτριψαν στο άλλο χέρι φύλλα καστανιάς, αλλά τους είπαν ότι ήταν φύλλα του τοξικού δέντρου. Μετά από ελάχιστα λεπτά, το χέρι που τα αγόρια πίστευαν ότι είχε εκτεθεί στο τοξικό δέντρο άρχισε να παρουσιάζει αλλεργικές αντιδράσεις, ενώ αντίθετα το χέρι που είχε εκτεθεί στο πραγματικό αλλεργιογόνο δεν παρουσίασε αντιδράσεις στην πλειονότητα των περιπτώσεων. * Στη μεγάλη Καρδιολογική Έρευνα Framingham, γυναίκες που πίστευαν ότι θα πάθουν καρδιολογικά προβλήματα αποδείχτηκε ότι είχαν
4 φορές περισσότερες πιθανότητες να πεθάνουν εξαιτίας της καρδιάς τους από ό,τι γυναίκες που είχαν ανάλογους παράγοντες κινδύνου και δεν πίστευαν ότι θα πεθάνουν.
➜ Ασθενείς με άσθμα ανέπνευσαν από ένα σωλήνα μέσα στον οποίο τούς είπαν ότι υπήρχε ένα αλλεργιογόνο. Περίπου οι μισοί από αυτούς εμφάνισαν αναπνευστικά προβλήματα. Στη συνέχεια, οι θεράποντες γιατροί τούς χορήγησαν μια ουσία, διαβεβαιώνοντάς τους ότι ήταν ένα βρογχοδιασταλτικό φάρμακο, και εκείνοι ένιωσαν αμέσως καλύτερα. Στην πραγματικότητα, τόσο το αλλεργιογόνο όσο και το βρογχοδιασταλτικό δεν ήταν τίποτα περισσότερο από φυσιολογικός ορός. * Πριν από 15 χρόνια, ερευνητές σε 3 ιατρικά κέντρα έδωσαν σε ασθενείς με καρδιολογικά προβλήματα ασπιρίνη και επιπλέον ένα άλλο φάρμακο που αραιώνει το αίμα. Στα 2 ιατρικά κέντρα, οι γιατροί προειδοποίησαν τους ασθενείς για τις πιθανές γαστρεντερικές επιπλοκές της ασπιρίνης. Στο τρίτο δεν είπαν τίποτα σχετικό στους συμμετέχοντες. Τελικά ανακάλυψαν ότι όσοι είχαν λάβει τη σχετική προειδοποίηση ήταν 3 φορές πιο πιθανό να εμφανίσουν δυσάρεστα γαστρεντερικά συμπτώματα ως παρενέργεια του φαρμάκου. Παρ’ όλα αυτά, η πραγματική εμφάνιση έλκους ήταν σταθερή και στις 3 ομάδες και δεν είχε καθόλου να κάνει με τα συμπτώματα που είχαν οι ασθενείς ή με τις προειδοποιήσεις που είχαν τυχόν πάρει.

Η ευθύνη των γιατρών
Οι γιατροί χρειάζεται να είναι υποψιασμένοι και προσεκτικοί τόσο σε όσα λένε για την πιθανή έκβαση της ασθένειας, την αποτελεσματικότητα της θεραπείας, τις παρενέργειες κλπ. όσο και στις αποφάσεις που παίρνουν, π.χ. για το αν θα πρέπει να διακοπεί η θεραπεία λόγω παρενεργειών. Έχει φανεί εξάλλου ότι:
* Το nocebo λειτουργεί μεταδοτικά. Αν κάποιος ακούσει από το γιατρό του ή δει να υπάρχουν παρενέργειες σε άλλους, είναι πιο πιθανό να τις εμφανίσει και ο ίδιος! * Πολλές φορές οι άνθρωποι, αφού πάρουν ένα φάρμακο, βαφτίζουν καθετί που νιώθουν -και συχνά ένιωθαν από πριν- παρενέργεια του φαρμάκου. Έτσι, συχνά ζητάνε να σταματήσουν ή να αλλάξουν τη θεραπεία τους. * Το 89% των παρενεργειών ενός πολύ δημοφιλούς φαρμάκου αποδόθηκε στο nocebo effect, σύμφωνα με έρευνα του 2002 που δημοσιεύτηκε στην αμερικανική ιατρική επιθεώρηση «JAMA».



Η γνώµη των ειδικών
Η αυθυποβολή -ή αλλιώς η επίδραση της πίστης σε μια ιδέα- θα μπορούσε να μας σώσει τη ζωή, αλλά σίγουρα μπορεί και να επιδεινώσει την κατάσταση της υγείας μας, αλλά και την ποιότητα της ζωής μας εν γένει. Για να ενισχύσουμε τον εαυτό μας, χρειάζεται να συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος της επίδρασης των πεποιθήσεών μας στη ζωή μας. Αυτό μπορεί να γίνει μέσα από το αυτογνωστικό μονοπάτι της ψυχοθεραπείας, καθώς και μέσα από τη διαδικασία της παρατήρησης και καταγραφής των σκέψεων και των συναισθημάτων μας, τόσο αυτών που μας κάνουν να ανησυχούμε όσο και αυτών που μας ευχαριστούν. Μέσα από την αυτογνωστική διαδικασία συνειδητοποιούμε πως είναι ψευδαίσθηση η πεποίθηση σύμφωνα με την οποία η ζωή μας καθορίζεται μόνο από «αντικειμενικά» γεγονότα και «εξωτερικές» σχέσεις, και κατανοούμε την ευθύνη της προσωπικής μας συμβολής στα τεκταινόμενα της πραγματικότητάς μας. Η βιωματική, λοιπόν, συναίσθηση της δύναμης και της επίδρασης που ασκεί η πίστη μας σε ιδέες, σε πεποιθήσεις, σε σχέσεις είναι το βασικό βήμα που θα μας βοηθήσει να κάνουμε πέρα τις ψευδαισθήσεις μας και να κατευθύνουμε τη βούληση, την πίστη και την ψυχική μας ενέργεια σε ό,τι μας βοηθά να νιώθουμε πιο υγιείς, πιο χαρούμενοι και τελικά πιο συμβατοί με αυτό που θέλουμε να γίνουμε.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟ δρ. ΓΡΗΓΟΡΗ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ, MSc., Ph.D., ψυχολόγο-ψυχοθεραπευτή (site: www.aftognosia.gr).
Πηγή: «The Journal of the American Medical Association».