Το déjà vu, που στα γαλλικά σημαίνει «ήδη ιδωμένο», προκύπτει από… ασυμφωνίες στον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται τις αναμνήσεις. Σύμφωνα με τους ειδικούς, αυτό το φαινόμενο συμβαίνει όταν μια νέα εμπειρία μοιάζει μερικώς με μια προηγούμενη, αλλά η αρχική ανάμνηση παραμένει ασυνείδητα μη προσβάσιμη. Αυτή η δυσαρμονία μπορεί να οδηγήσει τον εγκέφαλο στο να αντιληφθεί ένα νέο γεγονός ως οικείο, επηρεαζόμενο από παρόμοιους χωρικούς ή αισθητηριακούς δείκτες. Οι νευρογνωστικές θεωρίες συχνά εστιάζουν στον κροταφικό λοβό, και συγκεκριμένα στον ιππόκαμπο, την περιοχή-κλειδί για το σχηματισμό και την ανάκληση αναμνήσεων, αλλά και για τέτοιου είδους παρερμηνείες.
Οι θεωρίες διπλής επεξεργασίας προτείνουν ότι το déjà vu συμβαίνει όταν τα παράλληλα συστήματα μνήμης του εγκεφάλου — το αυτόματο (πιο γρήγορο, ασυνείδητο) και το ελεγχόμενο (πιο αργό, συνειδητό) — συγχρονίζονται λανθασμένα. Σε αυτό το πλαίσιο, το αυτόματο σύστημα καταγράφει πρόωρα μια κατάσταση ως οικεία, πριν το ελεγχόμενο σύστημα ολοκληρώσει τη διαδικασία επιβεβαίωσης, δημιουργώντας την παράξενη αίσθηση ότι «έχουμε ξαναζήσει» τη στιγμή.
Μια προσαρμοστική δυσλειτουργία;
Αν και συχνά προκαλεί σύγχυση, κάποιοι ερευνητές πιστεύουν ότι το déjà vu δεν είναι απαραίτητα μια δυσλειτουργία. Όπως εξηγούν, τα φαινόμενα ακούσιας μνήμης, όπως το déjà vu, ίσως αντανακλούν μια αποτελεσματική — έστω και ατελή — διαδικασία ανάκτησης αναμνήσεων. Αντί να είναι απλώς «σφάλματα», μπορεί να είναι το αποτέλεσμα ενός ιδιαίτερα προσαρμοστικού συστήματος, το οποίο δίνει προτεραιότητα στη γρήγορη αναγνώριση παρά στην απόλυτη ακρίβεια. Αυτή η συμβιβαστική λειτουργία ίσως ενισχύει την επιβίωση σε ποικίλες καταστάσεις: η ταχεία αναγνώριση οικείων προτύπων επιτρέπει στους ανθρώπους να παίρνουν γρήγορες αποφάσεις σε αβέβαιες συνθήκες, ακόμη κι αν κάποιες φορές παράγονται ψευδώς θετικά σήματα — όπως το déjà vu.
Οι εξελικτικές επιπτώσεις του déjà vu δεν έχουν ακόμα πλήρως τεκμηριωθεί. Παρ’ όλα αυτά, αρκετές υποθέσεις υποδεικνύουν ότι ίσως εξελίχθηκε παράλληλα με τα περίπλοκα συστήματα μνήμης και συνείδησης. Το déjà vu ενδέχεται να αντικατοπτρίζει βαθύτερους εξελικτικούς μηχανισμούς που σχετίζονται με τη νοημοσύνη και την αυτογνωσία. Από αυτή την οπτική, το déjà vu δεν είναι σφάλμα, αλλά ένδειξη ενός ιδιαίτερα εξελιγμένου νου, ικανού για πολύπλοκη νοητική μοντελοποίηση, προσομοίωση και πρόβλεψη.
Επιπλέον, στοιχεία από τη νευροανάπτυξη και τη γνωσιακή επιστήμη δείχνουν ότι, όσο ο ανθρώπινος εγκέφαλος εξελισσόταν και γινόταν πιο περίπλοκος, αναπτύχθηκαν νέες δομές μνήμης που επέτρεπαν μη γραμμική, συνειρμική ανάκληση — οδηγώντας κάποιες φορές σε φαινόμενα όπως το déjà vu. Αυτές οι δομές πιθανότατα βοηθούν στην πνευματική πρόβα, στη φαντασία μελλοντικών σεναρίων ή στην εκμάθηση μέσω λαθών — ικανότητες θεμελιώδεις για την ανθρώπινη σκέψη και επιβίωση.
Το σύστημα ανίχνευσης λαθών του εγκεφάλου- Μια άλλη ερμηνεία
Μια ακόμη θεωρία το συσχετίζει με το σύστημα ανίχνευσης σφαλμάτων του εγκεφάλου. Ο εγκέφαλος παρακολουθεί συνεχώς τα εισερχόμενα ερεθίσματα, ελέγχοντας κατά πόσο ευθυγραμμίζονται με υπάρχουσες αναμνήσεις. Το déjà vu μπορεί να προκύψει όταν αυτό το σύστημα εντοπίσει ασυνέπειες. Ουσιαστικά, ένας «συναγερμός» ενεργοποιείται όταν ο εγκέφαλος προσπαθεί να συμφιλιώσει αντικρουόμενα σήματα. Αυτή η διαδικασία ειδοποίησης μπορεί να λειτουργεί ως μηχανισμός ελέγχου ενάντια στις ψευδείς αναμνήσεις ή στη γνωστική δυσαρμονία, συμβάλλοντας έτσι σε μια πιο εκλεπτυσμένη αντίληψη και λήψη αποφάσεων με την πάροδο του χρόνου.
Είναι το Déjà Vu ωφέλιμο ή παραπλανητικό;
Το κατά πόσο το déjà vu είναι τελικά βοηθητικό ή αποσπαστικό εξαρτάται από το πλαίσιο. Στα υγιή άτομα, είναι συνήθως ακίνδυνο και παροδικό. Ωστόσο, συχνά ή έντονα επεισόδια μπορεί να σχετίζονται με νευρολογικές διαταραχές, όπως η επιληψία του κροταφικού λοβού, γεγονός που υποδηλώνει ότι υπάρχει φάσμα γνωστικών επιδράσεων.
Στον γενικό πληθυσμό όμως, μπορεί να ενισχύσει τη μεταγνωστική επίγνωση — δηλαδή την ικανότητα να παρατηρούμε και να αξιολογούμε τη σκέψη μας — αυξάνοντας την προσοχή στο περιβάλλον και προκαλώντας μια παύση για επανεκτίμηση της παρούσας κατάστασης.
Επιπλέον, μπορεί να εξυπηρετεί μια ψυχολογική λειτουργία, προσφέροντας μια φευγαλέα αίσθηση συνέχειας και συνδεσιμότητας.
Σε έναν κόσμο που συχνά φαίνεται χαοτικός και απρόβλεπτος, το déjà vu ίσως προσφέρει στον εγκέφαλο — έστω και στιγμιαία — την αίσθηση ότι έχουμε ξαναβρεθεί σε παρόμοιες καταστάσεις και τις έχουμε αντιμετωπίσει με επιτυχία.
