Πόσες φορές έχεις πιάσει τον εαυτό σου να θυμάται με κάθε λεπτομέρεια μια στιγμή χαράς, αλλά να δυσκολεύεται να ανακαλέσει μια απλή καθημερινή σκηνή; Δεν είναι τυχαίο. Οι αναμνήσεις μας δεν καταγράφονται αντικειμενικά. Η μνήμη «χρωματίζεται» από τα συναισθήματά μας.

Ο άνθρωπος μπορεί να βιώσει έως και 28 διαφορετικά συναισθήματα, από την ευφορία και τη γαλήνη μέχρι την οργή και την ντροπή. Το καθένα εξυπηρετεί μια λειτουργία: μας ειδοποιεί, μας κινητοποιεί, μας προστατεύει ή μας συνδέει.

Κι όμως, αυτά τα συναισθήματα δεν επηρεάζουν μόνο τον τρόπο που ζούμε τις εμπειρίες, αλλά και τον τρόπο που τις θυμόμαστε.

Ο συναισθηματικός φακός της μνήμης

Η μνήμη δεν είναι ένα παθητικό αρχείο. Είναι μια δυναμική διαδικασία, στην οποία ο εγκέφαλος επιλέγει τι αξίζει να κρατήσει και τι να αφήσει να χαθεί. Και ο πιο ισχυρός του σύμμαχος ή εχθρός είναι το συναίσθημα.

Όταν ένα γεγονός μας προκαλεί έντονη συγκίνηση (π.χ. φόβο, χαρά, ενθουσιασμό, πανικό) ενεργοποιείται ένα νευροβιολογικό φαινόμενο που ονομάζεται συναισθηματική διέγερση (emotional arousal). Ο εγκέφαλος, σε αυτή την κατάσταση, λειτουργεί σαν φωτογράφος εν κινήσει: εστιάζει σε ό,τι φαίνεται πιο σημαντικό, πιο φωτεινό, πιο απειλητικό ή πιο πολύτιμο, αφήνοντας στο φόντο όλα τα υπόλοιπα. Έτσι:

  • Θυμόμαστε καθαρά το πρόσωπο του αγαπημένου μας στο πρώτο ραντεβού, αλλά όχι το τραγούδι που έπαιζε στο μαγαζί.

  • Μπορούμε να ανακαλέσουμε με λεπτομέρεια μια σύγκρουση, αλλά όχι τι φορούσαμε εκείνη τη μέρα.

  • Σε μια κατάσταση κινδύνου, η προσοχή μας εστιάζει μόνο στο κρίσιμο ερέθισμα, την κραυγή, τη φωτιά, την απειλή, ενώ τα δευτερεύοντα στοιχεία σβήνουν από τη μνήμη.

Αυτό συμβαίνει γιατί ο εγκέφαλος, υπό συναισθηματική ένταση, ενεργοποιεί μηχανισμούς επιβίωσης. Οτιδήποτε φαίνεται σχετικό με τον στόχο (π.χ. τη σωτηρία, την ασφάλεια ή τη χαρά) αποτυπώνεται πιο έντονα. Ό,τι δεν εξυπηρετεί τον σκοπό αυτό, παραλείπεται. Με άλλα λόγια: δεν θυμόμαστε ό,τι δεν προσέχουμε.

Γιατί θυμόμαστε τα συναισθηματικά γεγονότα πιο έντονα

Η επιστήμη έχει δείξει ότι τα γεγονότα με έντονο συναισθηματικό περιεχόμενο καταγράφονται με πολύ πιο ζωντανές και ανθεκτικές μνήμες. Γι’ αυτό θυμόμαστε το πρώτο μας φιλί, αλλά όχι την πρώτη φορά που πλύναμε τα δόντια μας.

Η εξήγηση είναι εξελικτική: τα συναισθήματα μάς βοηθούν να επιβιώνουμε και να μαθαίνουμε.

Μια ευχάριστη εμπειρία, όπως η οικειότητα, η αναγνώριση ή η επιτυχία, μας ωθεί να την αναζητήσουμε ξανά. Μια αρνητική, φόβος, αποτυχία ή πόνος, μας διδάσκει τι να αποφεύγουμε.

Σε νευροβιολογικό επίπεδο, οι συναισθηματικές μνήμες «χαράσσονται» πιο έντονα γιατί ενεργοποιούν ταυτόχρονα δύο κρίσιμες περιοχές του εγκεφάλου:

  • την αμυγδαλή, που επεξεργάζεται το συναίσθημα, και

  • τον ιππόκαμπο, που είναι υπεύθυνος για τη δημιουργία και αποθήκευση μνημών.

Όταν οι δύο αυτές περιοχές «συνεργάζονται», οι εμπειρίες εγγράφονται βαθύτερα και είναι πιο εύκολο να τις ανακαλέσουμε.

Όταν το στρες θολώνει τη μνήμη

Όμως η σχέση συναισθήματος και μνήμης δεν είναι πάντα ευεργετική. Τα έντονα αρνητικά συναισθήματα, όπως ο φόβος ή η ντροπή, συνοδεύονται από αυξημένα επίπεδα της ορμόνης κορτιζόλης, η οποία επιδρά άμεσα στον εγκέφαλο.

Έρευνες έχουν δείξει ότι:

  • Βραχυπρόθεσμα, το στρες μπορεί να βελτιώσει τη μνήμη, αυξάνοντας τη δραστηριότητα της αμυγδαλής και του ιππόκαμπου. Για παράδειγμα, λίγο πριν από μια σημαντική εξέταση, η μέτρια ένταση μπορεί να ενισχύσει την ανάκληση πληροφοριών.

  • Μακροπρόθεσμα, όμως, η υπερβολική ή παρατεταμένη έκθεση στο στρες εξαντλεί τα νευρικά κύτταρα και αποδιοργανώνει τη σύνδεση ανάμεσα στα επιμέρους στοιχεία μιας ανάμνησης. Το αποτέλεσμα; Μια μνήμη αποσπασματική, ασύνδετη, γεμάτη «κενά».

Σε πειραματικό επίπεδο, έχει παρατηρηθεί ότι ο εγκέφαλος περνά δύο φάσεις μετά από ένα στρεσογόνο γεγονός:

  1. Τα πρώτα 30 λεπτά η μνήμη ενισχύεται.

  2. Μετά από περίπου μία ώρα η μνήμη εξασθενεί.

Έτσι, κάποιος που αγχώνεται λίγο πριν από ένα τεστ μπορεί να θυμάται καλύτερα. Αλλά αν έχει περάσει όλη την ημέρα σε κατάσταση πανικού, ο εγκέφαλος του θα έχει ήδη «καεί» από την υπερδιέγερση και θα δυσκολευτεί να ανακαλέσει όσα διάβασε.

Ψυχικές διαταραχές και μνήμη

Πολλές ψυχικές διαταραχές επηρεάζουν τη μνήμη άμεσα, μέσω νευροβιολογικών διεργασιών, ή έμμεσα, προκαλώντας προβλήματα στη συγκέντρωση και την προσοχή.

Η σύνδεση συναισθήματος και μνήμης είναι επίσης καθοριστική σε ψυχικές διαταραχές όπως η κατάθλιψη και η γενικευμένη αγχώδης διαταραχή.

Σε τέτοιες περιπτώσεις, η συναισθηματική ισορροπία διαταράσσεται: ο εγκέφαλος αποθηκεύει πιο εύκολα τις αρνητικές εμπειρίες και παραμελεί τις θετικές. Το αποτέλεσμα είναι ένας φαύλος κύκλος, όσο πιο πολύ θυμόμαστε τον πόνο, τόσο πιο εύκολα τον αναπαράγουμε.

Οι αναμνήσεις δεν είναι απλά στιγμιότυπα του παρελθόντος. Είναι οι ιστορίες που λέμε στον εαυτό μας για το ποιοι είμαστε. Και τα συναισθήματα είναι το μελάνι με το οποίο γράφονται αυτές οι ιστορίες. Αν μάθουμε να κατανοούμε τα συναισθήματά μας, χωρίς να τα απορρίπτουμε ή να τα φοβόμαστε, μπορούμε να αλλάξουμε και τον τρόπο που θυμόμαστε.