Εδώ και χρόνια, οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι η μεγαλύτερη απειλή για τη δημόσια υγεία ίσως να μην είναι ένας γνωστός ιός, αλλά ένας άγνωστος. Η «Νόσος Χ», ένας όρος που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας το 2018, περιγράφει ακριβώς αυτό: μια σοβαρή, πιθανώς θανατηφόρα επιδημία που θα μπορούσε να προκληθεί από ένα παθογόνο το οποίο ακόμη δεν γνωρίζουμε.

Η προετοιμασία για μια τέτοια απειλή απαιτεί συστήματα επιτήρησης που μπορούν να εντοπίζουν κάτι ασυνήθιστο πολύ πριν εξαπλωθεί. Κι ενώ η συζήτηση για τη Νόσο Χ συχνά επικεντρώνεται σε προηγμένα εργαστήρια στη Δύση, η πραγματική «πρώτη γραμμή» βρίσκεται αλλού: στα σημεία όπου εμφανίζονται οι περισσότερες νέες μολυσματικές ασθένειες.

Ένας παγκόσμιος κίνδυνος που ξεκινά από την κοινή καθημερινότητα

Στις περισσότερες σύγχρονες επιδημίες – από τον SARS μέχρι τον COVID-19 – το πρώτο σήμα κινδύνου ήταν σχεδόν πάντα το ίδιο: πυρετός. Ένα σύμπτωμα τόσο απλό, που μπορεί να κρύβει πίσω του μια άγνωστη απειλή.

Η δυσκολία όμως είναι ότι οι περισσότερες χώρες δεν διαθέτουν μηχανισμούς που να συγκεντρώνουν, να αναλύουν και να διασταυρώνουν τέτοια δεδομένα σε πραγματικό χρόνο. Έτσι, ένας νέος ιός μπορεί να κυκλοφορεί «σιωπηλά» επί εβδομάδες ή και μήνες προτού γίνει αντιληπτός.

Αυτό ακριβώς προσπαθεί να αλλάξει το Ινστιτούτο Παστέρ του Ντακάρ (IPD) στη Σενεγάλη, χτίζοντας ένα από τα πιο φιλόδοξα δίκτυα επιτήρησης στον κόσμο. Και ενώ η δράση του επικεντρώνεται στη Δυτική Αφρική, το νόημα είναι παγκόσμιο: καμία χώρα – όσο πλούσια ή τεχνολογικά αναπτυγμένη κι αν είναι – δεν προστατεύεται χωρίς αποτελεσματική επιτήρηση στις περιοχές όπου γεννιούνται οι περισσότερες νέες ασθένειες.

Γιατί οι νέες πανδημίες ξεκινούν συχνά από χαρτογραφημένα κενά

Το 75% των νέων μολυσματικών ασθενειών προέρχεται από ζώα, από άγρια πανίδα, κτηνοτροφικές μονάδες ή περιβαλλοντικές αλλαγές. Σε πολλές περιοχές, τέτοια περιστατικά δεν καταγράφονται καθόλου.

Στο Ντακάρ, το IPD απέδειξε πόσο κρίσιμο είναι το κενό αυτό. Μέχρι πρόσφατα, κανείς δεν είχε αναφέρει δάγκειο πυρετό σε ένα μεγάλο αστικό κέντρο της Σενεγάλης. Όταν όμως εγκαταστάθηκε σημείο επιτήρησης, μέσα σε λίγους μήνες εντοπίστηκαν περισσότερα από 200 κρούσματα. Ο ιός δεν εμφανίστηκε ξαφνικά· απλώς δεν τον έβλεπε κανείς.

Το ίδιο ισχύει για δεκάδες άλλους ιούς που κυκλοφορούν αθόρυβα σε τροπικές και υποτροπικές περιοχές. Η διαφορά ανάμεσα σε ένα απομονωμένο περιστατικό και μια παγκόσμια κρίση συχνά είναι ο χρόνος: πόσο γρήγορα εντοπίζεται ένα ύποπτο δείγμα και πόσο άμεσα μπορεί να αναλυθεί.

Η Νόσος Χ ως παγκόσμια πρόκληση

Η έννοια της Νόσου Χ δεν αφορά καμία συγκεκριμένη ήπειρο. Είναι μια θεωρητική κατασκευή που περιγράφει το «άγνωστο άγνωστο»: έναν νέο ιό που μπορεί να εμφανιστεί σε μια αγορά ζώων στην Ασία, σε ένα δάσος της Αμαζονίας, σε μια φάρμα στην Ευρώπη ή σε μια κωμόπολη της Αφρικής.

Αυτό που κάνει το παράδειγμα του IPD τόσο κρίσιμο είναι ότι δείχνει πως ο εντοπισμός μιας νέας απειλής εξαρτάται πάντα από την τοπική ικανότητα: εργαστήρια, εκπαιδευμένο προσωπικό, δίκτυα συλλογής δειγμάτων, δυνατότητα γρήγορων διαγνώσεων.

Αν μια χώρα δεν μπορεί να αναλύσει έγκαιρα ένα δείγμα, ένας άγνωστος ιός μπορεί να κυκλοφορεί ελεύθερα. Κι αυτό, σε έναν κόσμο όπου η αεροπορική μετακίνηση συνδέει τα πάντα σε λίγες ώρες, μετατρέπεται γρήγορα σε παγκόσμια κρίση.

Κανείς δεν γνωρίζει τι μορφή θα έχει η επόμενη μεγάλη επιδημία. Αυτό που γνωρίζουμε όμως είναι ότι όσο καλύτερα μπορούμε να εντοπίζουμε το «ασυνήθιστο», τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να την σταματήσουμε εγκαίρως. Η προετοιμασία για τη Νόσο Χ είναι ουσιαστικά μια επένδυση στο ίδιο μας το μέλλον: μια άμυνα απέναντι σε έναν κίνδυνο που δεν έχει όνομα ακόμη, αλλά που αργά ή γρήγορα θα εμφανιστεί.