Συχνά πιστεύουμε ότι βλέπουμε τον κόσμο όπως πραγματικά είναι. Ότι είμαστε αντικειμενικοί παρατηρητές, που αντιλαμβανόμαστε τα γεγονότα με καθαρό μυαλό. Οι τελευταίες δεκαετίες στη νευροεπιστήμη έχουν φέρει στο φως ευρήματα που ανατρέπουν την παραδοσιακή μας κατανόηση για την αντίληψη: Ο εγκέφαλος δεν λειτουργεί σαν «κάμερα» που καταγράφει τον κόσμο, αλλά ως «μάντης». Δεν περιμένει τα ερεθίσματα για να αντιδράσει, αλλά τα δημιουργεί προκαταβολικά. Αυτή η εκπληκτική ικανότητα είναι γνωστή ως «προγνωστική κωδικοποίηση» (predictive coding).

Ο εγκέφαλος ως μηχανή πρόβλεψης

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι ένας απλός καταγραφέας εμπειριών. Κάθε στιγμή προβλέπει τι πρόκειται να συμβεί και στη συνέχεια συγκρίνει την πρόβλεψή του με την πραγματικότητα. Αν πέσει έξω, μαθαίνει. Αν επιβεβαιωθεί, ενισχύει το μοντέλο του.

Αυτή η συνεχής διαδικασία καθορίζει κάθε μας αίσθηση, συναίσθημα και απόφαση.

Από τη βρεφική ηλικία, ο εγκέφαλος μαθαίνει τη «στατιστική». Δοκιμάζει, αποτυγχάνει, διορθώνει. Όταν τα πράγματα πάνε καλύτερα απ’ ό,τι περιμέναμε, εκκρίνεται ντοπαμίνη, το «μόριο της επιβράβευσης». Όταν απογοητευόμαστε, η ντοπαμίνη μειώνεται και ο εγκέφαλος αποφεύγει παρόμοιες συμπεριφορές στο μέλλον.

Σιγά σιγά, μέσα από αυτή τη διαδικασία, χτίζουμε έναν εσωτερικό χάρτη: πώς αντιδρούν οι άλλοι σε εμάς, ποια προσπάθεια ανταμείβεται, ποιες εκφράσεις συναισθημάτων είναι ασφαλείς.

Η βιολογία πίσω από τις προβλέψεις

Αν η εμπειρία γράφει το σενάριο της ζωής μας, η βιολογία κρατάει την πένα. Νευροδιαβιβαστές όπως η ντοπαμίνη, η σεροτονίνη και η νοραδρεναλίνη ρυθμίζουν το πώς μαθαίνουμε από τις εκπλήξεις και πώς μετατρέπουμε τις προσδοκίες σε συμπεριφορά.

  • Η ντοπαμίνη ενισχύει την εξερεύνηση και το κίνητρο, σηματοδοτώντας ότι «κάτι καλό» μπορεί να συμβεί.

  • Η σεροτονίνη φέρνει ισορροπία, βοηθώντας μας να περιμένουμε, να ικανοποιούμαστε, να μη δρούμε παρορμητικά.

  • Η νοραδρεναλίνη ρυθμίζει την εγρήγορση και την ακρίβεια των προβλέψεων — δηλαδή πόσο σίγουροι νιώθουμε για την εικόνα μας για τον κόσμο.

Οι γενετικές διαφορές εξηγούν γιατί κάποιοι άνθρωποι βλέπουν τον κόσμο πιο αισιόδοξα και άλλοι πιο διστακτικά. Αλλά και πέρα από τα γονίδια, η επιγενετική, ο τρόπος με τον οποίο το περιβάλλον επηρεάζει την έκφραση των γονιδίων, παίζει καθοριστικό ρόλο.

Επαναπροσδιορίζοντας τις προσδοκίες

Οι ίδιες νευρωνικές διαδρομές που έμαθαν τον φόβο, μπορούν να μάθουν και την ασφάλεια. Και η διαδικασία αυτή αρχίζει με την επίγνωση.

Η επανεκπαίδευση των προσδοκιών απαιτεί πράξη και συνέπεια. Μικρές, επαναλαμβανόμενες εμπειρίες που επιβεβαιώνουν ότι η αλλαγή είναι δυνατή (π.χ. η τήρηση ενός στόχου ή η εκμάθηση μιας δεξιότητας) «ξαναγράφουν» τη χημεία της εμπιστοσύνης.

Και φυσικά, η βάση όλων είναι η φυσιολογία: ύπνος, κίνηση, επαφή με το φως της ημέρας, σωστή διατροφή. Αυτοί οι παράγοντες ρυθμίζουν τη ντοπαμίνη και την κορτιζόλη, επαναφέροντας ισορροπία στο σύστημα των προσδοκιών.