Η εικόνα της μητέρας μας, ιδιαίτερα όταν είμαστε μικρά παιδιά, είναι ταυτόσημη με τη φροντίδα, την αγάπη και τη στοργή. Ο δεσμός που αναπτύσσεται ανάμεσά μας είναι ισχυρός και θεωρείται η σχέση με τη μεγαλύτερη επιρροή στη ζωή μας. Η μητέρα είναι το «θηλυκό» μας πρότυπο. Μέσα από εκείνη -συνειδητά ή ασυνείδητα- γνωρίζουμε τη γυναικεία φύση, το πώς φέρεται, δρα και σκέφτεται μια γυναίκα. Είναι ένας δεσμός που μας καθορίζει από τα πρώτα βήματά μας, αλλά και σε όλη την πορεία της ζωής μας. Καθώς μεγαλώνουμε, ο δεσμός αυτός αλλάζει μορφή, αλλά παραμένει ισχυρός. Πρόκειται για μια σύνθετη σχέση που μας σημαδεύει βαθιά και ρίχνει τη σκιά της στις γενιές των γυναικών που ακολουθούν.

Ένας περίπλοκος δεσμός
Η σχέση μητέρας και κόρης μπορεί να είναι τρυφερή και υποστηρικτική, ταυτόχρονα όμως χαρακτηρίζεται από εντάσεις, συγκρούσεις και ανταγωνισμό, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της εφηβείας της κόρης, αλλά ακόμη και στην ενήλικη ζωή της.
Τα αντιφατικά μηνύματα που στέλνει -συνειδητά ή ασυνείδητα- η μητέρα στην κόρη κυριαρχούν στη μεταξύ τους σχέση. Οι τόσο συχνές -και κουραστικές- παρατηρήσεις της μητέρας για την εμφάνιση της κόρης της, λόγου χάρη, συνδέονται με την υποσυνείδητη επιθυμία της να αποδείξει ότι έχει φέρει στον κόσμο ένα όμορφο και υγιές παιδί, εξηγούν οι ειδικοί. Από την άλλη μεριά, όμως, η μητέρα, παρότι ενθαρρύνει την κόρη της να κάνει αλλαγές στην εμφάνισή της, τελικά μπορεί να μην τις εγκρίνει. Ακόμη και η τόσο συχνή προτροπή της μητέρας να δει την κόρη της παντρεμένη κρύβει μέσα της ένα αντιφατικό μήνυμα, μια και πολλές φορές δεν εγκρίνει την επιλογή του συντρόφου της, τον οποίο δεν θεωρεί αντάξιο του παιδιού της. Οι λόγοι για τους οποίους συμβαίνει αυτό είναι πολλοί και αρκετά σύνθετοι, εξηγούν οι ειδικοί. Η μητέρα, μεγαλώνοντας την κόρη της, βιώνει ξανά τη δική της παιδική ηλικία, αλλά ταυτόχρονα διαπιστώνει και την τροπή που έχει πάρει η ζωή της, γεγονός που μπορεί να της γεννήσει απογοήτευση και πικρία. Παράλληλα, γαλουχεί την κόρη της με τις απόψεις της περί μητρότητας και θηλυκότητας, οι οποίες συνήθως αποτελούν τη συνέχεια των αξιών με τις οποίες η ίδια ανατράφηκε, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι συμφωνεί απόλυτα με αυτές. Η μητέρα συχνά μεταφέρει στην κόρη της το πρότυπο της γυναίκας που προσφέρει φροντίδα παραμερίζοντας τις δικές της ανάγκες και μαθαίνοντας να μη διεκδικεί με άμεσο τρόπο τα δικαιώματά της, γεγονός που συνήθως οδηγεί στην ανάπτυξη έμμεσων τρόπων για να το κατορθώσει (συναισθηματικοί εκβιασμοί, δημιουργία ενοχών, συχνές «ασθένειες», διαρκείς επικρίσεις).

Το παιχνίδι των ρόλων1. Η ώρα της κρίσης
Το μικρό κορίτσι σπανίως επικρίνει τη μητέρα του. Συνήθως ταυτίζεται μαζί της και την έχει ως πρότυπο στο οποίο επιθυμεί να μοιάσει, εξηγούν οι ειδικοί. Υιοθετεί τη συμπεριφορά της, τη μιμείται και την εξιδανικεύει.
Στην εφηβεία, ωστόσο, τα πράγματα αλλάζουν. Συχνά η κόρη «ανακαλύπτει» τα ελαττώματα της μητέρας της και της τα επισημαίνει -αρκετές φορές με καυστικό και επιθετικό τρόπο -, εξαπολύει κατηγορίες και είναι έτοιμη να τσακωθεί μαζί της με την παραμικρή αφορμή. Αν και η αλλαγή αυτή γεννά εντάσεις στη σχέση των δύο γυναικών, πρόκειται για μια αναγκαία συνθήκη που θα οδηγήσει στην ωρίμαση της κόρης, στην αυτονόμησή της από τη μητέρα της και στη διαμόρφωση της δικής της ταυτότητας. Σε αυτή τη δύσκολη περίοδο, η στάση της μητέρας θεωρείται καθοριστική. Αν και η συμβίωση με μια «εξεγερμένη» έφηβη δεν είναι εύκολη, εντούτοις είναι απαραίτητο οι γονείς να συνειδητοποιήσουν ότι πρόκειται για μια αναμενόμενη μεταβατική περίοδο προς την αυτονόμηση του παιδιού τους.

2. Όταν η κόρη γίνεται μητέρα
Με τη μητρότητα της κόρης -ιδιαίτερα όταν εκείνη φέρει στον κόσμο ένα κορίτσι- ξεκινά ένας καινούργιος κύκλος ταύτισης με τη μητέρα της και ο μεταξύ τους δεσμός αλλάζει και πάλι μορφή. Η σχέση των δύο γυναικών αποκτά καινούργιο νόημα. Πρόκειται για μια αρχετυπική σχέση όπου μεταβιβάζονται, από γενιά σε γενιά, οι γνώσεις και οι εμπειρίες των γυναικών για τη μητρότητα και το ρόλο της γυναίκας στην οικογένεια. Η μητέρα, για μία ακόμη φορά, βλέπει στην κόρη της τον εαυτό της και προσπαθεί να της μεταφέρει τις αξίες της για το μεγάλωμα των παιδιών. Η ψυχολογική στήριξη που θα προσφέρει στην κόρη της σε αυτή τη νέα φάση της ζωής της είναι εξαιρετικής σημασίας, επισημαίνουν οι ειδικοί. Η κόρη, από την άλλη μεριά, μέσα από το ρόλο της νέας μητέρας, ενδέχεται να αρχίσει πλέον να βλέπει με διαφορετική ματιά -ίσως και με μεγαλύτερη κατανόηση- τη δική της μητέρα. Παράλληλα, όμως, μέσα από την ανατροφή της δικής της κόρης, αναβιώνει το δικό της μεγάλωμα, μια διαδικασία που ενδέχεται να φέρει στην επιφάνεια θαμμένες πίκρες και απογοητεύσεις.

3. Ο κύκλος κλείνει
Καθώς οι δύο γυναίκες μεγαλώνουν, οι μεταξύ τους ρόλοι είναι πιθανό να αλλάξουν και πάλι. Βέβαια, η μορφή που θα πάρουν εξαρτάται από την προηγούμενη ποιότητα της σχέσης τους, εξηγούν οι ειδικοί. Συχνά πρόκειται για το κλείσιμο ενός κύκλου όπου οι ρόλοι μητέρας και κόρης αντιστρέφονται. Ενδέχεται τότε να παρουσιαστεί μια αντίστροφη αναπαραγωγή του μοτίβου της σχέσης μητέρας-κόρης. Η κόρη, δηλαδή, μπορεί να αρχίσει να συμπεριφέρεται στη μητέρα της όπως εκείνη της φερόταν όταν ήταν παιδί (π.χ. να γίνει παρεμβατική, επικριτική), ενώ η μητέρα παίρνει το ρόλο του παιδιού – ιδιαίτερα όταν υπάρχουν προβλήματα υγείας που απαιτούν η κόρη να αναλάβει τη φροντίδα της μητέρας της.
Ωστόσο, οι ειδικοί επισημαίνουν ότι η περίοδος αυτή ταυτόχρονα αποτελεί μια ευκαιρία που, αν αξιοποιηθεί κατάλληλα, μπορεί να επουλώσει τα τραύματα στη σχέση των δύο γυναικών. Οι πίκρες και οι απογοητεύσεις που κουβαλούν, μπορούν πια να ειπωθούν χωρίς θυμό. Η κόρη έχει επιτέλους την ευκαιρία να δει τη μητέρα της ως μια γυναίκα έξω από το ρόλο της μητέρας. Αυτή η νέα οπτική γωνία βοηθά και την ίδια να απελευθερωθεί από το ρόλο της κόρης και να εξελιχθεί ως γυναίκα.

Για μια καλύτερη σχέση
Ας σκεφτούμε ότι η μητέρα μας έχει μεγαλώσει σε διαφορετικές συνθήκες από αυτές που μεγαλώσαμε εμείς, γεγονός που επηρεάζει τη συμπεριφορά της, τις αξίες της ζωής της και τα ζητήματα στα οποία θεωρεί ότι πρέπει να δώσει προτεραιότητα. Πρέπει να κατανοήσουμε αυτά τα δεδομένα και να σεβαστούμε τις διαφορές ανάμεσα στις δύο γενιές τις οποίες εκπροσωπούμε. Ας βάλουμε μια βασική απόσταση στη σχέση μας. Για τη δική μας ισορροπία, είναι καλό να μην αφήσουμε τη μητέρα μας να χειρίζεται τη ζωή μας, ούτε όμως και να την αποκλείσουμε από αυτήν.
Είναι σημαντικό να έχουμε τις δικές μας φιλίες και κοινωνικές σχέσεις – το ίδιο ισχύει και για τη μητέρα μας. Να κατανοήσουμε ότι είμαστε ελεύθερες να κάνουμε τις δικές μας επιλογές και να μάθουμε από τα λάθη μας. Είμαστε δύο ξεχωριστές και ισότιμες γυναίκες και η μία πρέπει να σέβεται την προσωπική ζωή της άλλης.
Δεν ωφελεί να αναλωνόμαστε στο να προσπαθούμε να «αλλάξουμε» τη μητέρα μας. Είναι προτιμότερο να αναρωτηθούμε τι είδους σχέση θέλουμε να έχουμε μαζί της. Να αναλάβουμε το μερίδιο της ευθύνης που μας αναλογεί γι’ αυτή τη σχέση. Η μητέρα αναμφίβολα φέρει την ευθύνη για τη σχέση με την κόρη της όσο η τελευταία είναι ακόμη παιδί, αλλά στη συνέχεια, όταν η κόρη ωριμάζει, είναι σημαντικό να αναλάβει και τη δική της ευθύνη γι’ αυτή τη σχέση.

Tα σημεία τριβής
«Κάνε ό,τι δεν έκανα» Στο πρόσωπο της κόρης της, συχνά η μητέρα προβάλλει το δικό της εαυτό. Θεωρεί ότι το παιδί της μπορεί να ολοκληρώσει τα δικά της απραγματοποίητα όνειρα. Η στάση αυτή ασκεί πίεση στην κόρη, που αισθάνεται ότι πρέπει συνεχώς να αποδεικνύει την αξία της για να είναι αποδεκτή από τη μητέρα της.
«Να πετύχεις, να είσαι ανεξάρτητη» Συχνά, η εργαζόμενη και επαγγελματικά επιτυχημένη μητέρα ανησυχεί ότι δεν έχει προσφέρει αρκετό χρόνο και αγάπη στο παιδί της. Τελικά, όμως, μπορεί να εκφράζει αυτόν το φόβο της με έναν αντίστροφο τρόπο: εμμένει στην επαγγελματική καταξίωση της κόρης της με τρόπο πιεστικό, ενώ σε περίπτωση αποτυχίας της κόρης της μπορεί να γίνει επικριτική.

Ο γυναικείος καθρέφτης
«Θα μου μοιάσει;» Ενδόμυχα, η μητέρα περιμένει ότι η κόρη της θα εξελιχθεί όπως η ίδια όσον αφορά τη συμπεριφορά, το χαρακτήρα και τις αξίες της. Ταυτόχρονα, όμως, επιθυμεί η κόρη της να πάρει «τα καλά της», όχι όμως και τα ελαττώματά της. Να γίνει, δηλαδή, μια ιδανική γυναίκα κατά το πρότυπο της μητέρας. Αναμφίβολα πρόκειται για μεγάλες προσδοκίες, που μπορούν να επηρεάσουν την εξέλιξη της κόρης. Να σημειώσουμε, όμως, ότι αν και υπάρχουν έρευνες σύμφωνα με τις οποίες οι θετικές προσδοκίες της μητέρας για το μέλλον της κόρης της ενδέχεται να οδηγούν σε κόρες με ισχυρή αυτοπεποίθηση, δεν αποκλείεται να συμβεί και το αντίθετο, όταν οι προσδοκίες αυτές συνοδεύονται από επικρίσεις και αντιφατικά μηνύματα.
«Θα της μοιάσω;» Η κόρη, ακόμη και αν ασκεί κριτική σε πολλές πτυχές της συμπεριφοράς της μητέρας της, δεν αποκλείεται τελικά να διαπιστώσει ότι φέρεται, μιλάει και αντιδρά με παρόμοιο τρόπο. Μάλιστα, το φαινόμενο αυτό γίνεται ακόμη πιο έντονο όταν η κόρη αποκτήσει το δικό της παιδί, ιδιαίτερα όταν αυτό είναι κορίτσι. Στην περίπτωση αυτή, μπορεί να «πιάσει» τον εαυτό της να συμπεριφέρεται στο παιδί της όπως της φερόταν η μητέρα της. Αυτό δεν είναι παράλογο, δεδομένου ότι η μητέρα είναι το γυναικείο πρότυπο που κυριαρχεί στη ζωή της και ακόμη και αν δεν το επιθυμεί, ίσως και χωρίς να το αντιλαμβάνεται, αναπαράγει τα μοτίβα της μητρικής συμπεριφοράς. Ωστόσο, ανάμεσα σε αυτά τα χαρακτηριστικά που έχει ασυνείδητα υιοθετήσει, περιλαμβάνονται και τα αρνητικά στοιχεία. Αυτό εξηγεί και γιατί η σύγκρουση μητέρας και κόρης μπορεί να είναι τόσο σφοδρή: η μία γίνεται καθρέφτης της άλλης, σε μια διαρκή υπενθύμιση των αδυναμιών τους.
ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΝ κ. ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΜΕΝΕΔΙΑΤΟΥ, ψυχολόγο, Μ.Α. Κλινικής Ψυχολογίας.