Σου έχει τύχει ποτέ να μάθεις μια καινούργια λέξη, να ακούσεις ένα τραγούδι ή να μάθεις για ένα αντικείμενο και ξαφνικά να το βλέπεις παντού; Όχι, δεν είναι σύμπτωση. Ούτε μήνυμα από το σύμπαν. Είναι κάτι πολύ πιο ανθρώπινο: το φαινόμενο Baader-Meinhof, ή αλλιώς η ψευδαίσθηση συχνότητας (frequency illusion).

Τι ακριβώς είναι το φαινόμενο Baader-Meinhof;

Πρόκειται για μια γνωστική προκατάληψη, όπου αφού παρατηρήσεις κάτι για πρώτη φορά, ξαφνικά αρχίζεις να το βλέπεις ξανά και ξανά παντού γύρω σου. Στην πραγματικότητα δεν έχει γίνει πιο συχνό· απλώς εσύ έχεις γίνει πιο ευαίσθητος σε αυτό.

Πίσω από αυτή την εμπειρία βρίσκονται δύο γνωστικοί μηχανισμοί:

Από πού πήρε το όνομά του;

Η ονομασία προέκυψε από έναν αναγνώστη εφημερίδας στη Μινεσότα, ο οποίος διάβασε για την τρομοκρατική οργάνωση Baader-Meinhof της δεκαετίας του ’70 και στη συνέχεια άρχισε να βλέπει αναφορές για αυτήν παντού. Ο όρος «κόλλησε», παρότι οι ψυχολόγοι το ονομάζουν πλέον ψευδαίσθηση συχνότητας.

Πώς λειτουργεί ο εγκέφαλός μας;

Ο εγκέφαλος δεν μπορεί να επεξεργαστεί όλα όσα συμβαίνουν γύρω μας. Έτσι, φιλτράρει τις πληροφορίες για να επικεντρωθεί σε ό,τι θεωρεί «σημαντικό». Όταν κάτι τραβήξει την προσοχή μας –ένα νέο θέμα, ένα χρώμα, μια λέξη, ένα μοντέλο αυτοκινήτου– αρχίζουμε να το εντοπίζουμε πιο εύκολα και πιο συχνά.

Στην ουσία:

  • Μαθαίνεις κάτι νέο

  • Το προσέχεις πιο συχνά (επιλεκτική προσοχή)

  • Το βλέπεις ξανά και ξανά, και αυτό ενισχύει την πεποίθηση ότι είναι παντού (προκατάληψη επιβεβαίωσης)

Αυτόματα, ο εγκέφαλος κάνει «mental tally» – κρατάει νοητικό σκορ – και δημιουργεί την ψευδαίσθηση πως κάτι είναι πιο κοινό απ’ ό,τι είναι στην πραγματικότητα.

Παραδείγματα από την καθημερινότητα

  • Ψάχνεις να αγοράσεις ένα συγκεκριμένο μοντέλο αυτοκινήτου – και ξαφνικά αυτό το μοντέλο είναι σε κάθε φανάρι.

  • Μαθαίνεις για έναν όρο όπως το «gaslighting» – και ξαφνικά τον βλέπεις παντού στα social media.

  • Κάποιος σου λέει μια θεωρία ή τάση – και το νιώθεις σαν να τη συναντάς σε κάθε άρθρο και συζήτηση.

Συχνά, αυτή η ψευδαίσθηση ενισχύεται και από τους αλγόριθμους των social media, που προβάλλουν περισσότερο περιεχόμενο σχετικό με ό,τι έχεις ήδη δει ή πατήσει «μου αρέσει».

Μπορεί να επηρεάσει τις αποφάσεις μας;

Ναι και μάλιστα σημαντικά. Όταν νομίζεις ότι κάτι είναι πιο κοινό ή σημαντικό απ’ ό,τι είναι στην πραγματικότητα, μπορεί να επηρεαστούν:

  • Οι αγοραστικές σου επιλογές
  • Οι πεποιθήσεις σου
  • Η κρίση σου για το τι είναι «φυσιολογικό» ή «δημοφιλές»
  • Ο τρόπος που βλέπεις τις ειδήσεις ή τις κοινωνικές ομάδες

Σε πιο σοβαρές περιπτώσεις, μπορεί να οδηγήσει σε στερεότυπα ή παγίδες, καθώς αγνοούμε πληροφορίες που δεν επιβεβαιώνουν τις αρχικές μας εντυπώσεις.

Μπορώ να το αποτρέψω;

Όχι εντελώς – είναι φυσικός τρόπος λειτουργίας του εγκεφάλου.

Μπορείς όμως να το αντιμετωπίσεις πιο συνειδητά:

  • Παρατήρησε πότε συμβαίνει: Αν κάτι σου φαίνεται παντού, ρώτησε τον εαυτό σου «Μήπως απλώς το έμαθα πρόσφατα;»
  • Άφησε χώρο για άλλες απόψεις: Μην εγκλωβίζεσαι μόνο σε μία εκδοχή της αλήθειας.
  • Πρόσεχε τις πηγές σου: Αν ενημερώνεσαι μόνο από ένα κανάλι ή μια πλατφόρμα, κινδυνεύεις να πέσεις σε φίλτρα και αλγόριθμους που ενισχύουν την ψευδαίσθηση.
  • Να είσαι περίεργος και όχι βέβαιος: Αντί να σκέφτεσαι «αυτό είναι σίγουρα έτσι», πες «είναι ενδιαφέρον που το βλέπω τόσο συχνά, ας το ψάξω λίγο παραπάνω».

Ο εγκέφαλός μας φιλτράρει, επιβεβαιώνει και ενισχύει αυτά που ήδη έχουμε παρατηρήσει. Το να γνωρίζουμε αυτό το φαινόμενο δεν σημαίνει ότι πρέπει να σταματήσουμε να εμπιστευόμαστε τις αισθήσεις μας, αλλά ότι αξίζει να καλλιεργήσουμε την κριτική σκέψη.