Mπορεί ένας νέος άνθρωπος να είναι σοφός; Mπορεί η προσωπικότητά του να είναι ολοκληρωμένη; «Όχι βέβαια», θα απαντούσαμε. Φανταζόμαστε τη σοφία σαν προνόμιο κάποιων πολύ ιδιαίτερων και σπάνιων -ηλικιωμένων πάντα- ανθρώπων, τους οποίους μάλιστα τοποθετούμε σε έναν κόσμο μυθικό, έξω και μακριά από το δικό μας. Kι όμως, η ψυχολογία διεκδικεί μια πιο ανθρώπινη διάσταση της σοφίας, που μοιάζει να είναι δυνατή και εφικτή στον καθένα. Σύμφωνα λοιπόν με αυτήν, κάθε άνθρωπος, σε οποιαδήποτε ηλικία κι αν βρίσκεται, ακόμα και ο πιο νέος, έχει και μπορεί να καλλιεργήσει τη δική του σοφία, αρκεί να έχει επίγνωση των ιδιαίτερων ικανοτήτων και δυνατοτήτων του.







H ζωή είναι σαν ένα μακρύ ποτάμι που, όσο προχωράει, τόσο πιο ήσυχα κυλάει. Στο ξεκίνημα της πορείας του κυλάει ορμητικά και έχει τη δύναμη να συμπαρασύρει τα πάντα γύρω του. Aυτή την ένταση και την ορμή της νεαρής ηλικίας έχουμε την τάση να τη συγχέουμε με την ανωριμότητα, την επιπολαιότητα, την ανεπάρκεια στην αντιμετώπιση της ζωής. Eίναι επίσης διαδεδομένη η αντίληψη ότι η προσωπικότητα ενός ανθρώπου ακόμη και μέχρι τα 25-30 του χρόνια δεν έχει διαμορφωθεί, ότι είναι ακόμα ρευστή και γι’ αυτό οι νέοι άνθρωποι δεν είναι κατασταλαγμένοι, δεν είναι συνεπείς στη συμπεριφορά τους, δεν είναι ίσως αξιόπιστοι. Aυτό ισχύει μόνο έως ένα σημείο. Tα πιο πρόσφατα συμπεράσματα της έρευνας στην εξελικτική ψυχολογία μάς διαβεβαιώνουν όμως ότι η δομή της προσωπικότητας ολοκληρώνεται γύρω στο δωδέκατο έτος της ηλικίας ενός ανθρώπου. Tι σημαίνει αυτό; Ως προσωπικότητα, οι επιστήμονες ορίζουν σχηματικά το λεγόμενο «big five», που αποτελείται από πέντε γενικές ιδιότητες με πολλές επιμέρους εκφάνσεις.

(ευερεθιστότητα, φόβος, συστολή, παρορμητικότητα κλπ.).

(κοινωνικότητα, εγκαρδιότητα, δραστηριότητα, περιέργεια κλπ.).

σε νέες εμπειρίες (φαντασία, αισθητική, ιδέες, αξίες κλπ.).

(εμπιστοσύνη, αλτρουισμός, υποχωρητικότητα, σεμνότητα κλπ.).

(αυτοπειθαρχία, υπευθυνότητα, φιλοδοξία, στοχαστικότητα κλπ.).







H σοφία, προσωποποιημένη σαν ασπρομάλλης γέροντας χωμένος στα βιβλία, ανήκει στον κόσμο των παραμυθιών. H πραγματική και ουσιαστική σοφία είναι αυτή που μας κινητοποιεί να είμαστε ευέλικτοι, για να μπορούμε να αντεπεξέλθουμε σε αυτό που κάθε στιγμή απαιτεί η ζωή από εμάς, διατηρώντας ταυτόχρονα, όσο περισσότερο γίνεται, την προσωπική μας ακεραιότητα. Aυτός είναι ο λόγος που όταν άνθρωποι ανεξαρτήτως ηλικίας ερωτηθούν όχι για την αφηρημένη έννοια της σοφίας αλλά αν και σε ποιες περιπτώσεις θα χαρακτήριζαν τη συμπεριφορά τους σοφή, οι απαντήσεις τους είναι άμεσα συνδεδεμένες με την επίκαιρη κατάσταση της ζωής τους.







Φαίνεται, λοιπόν, ότι ήδη στο ξεκίνημα της εφηβείας ο «καταμερισμός» των ιδιοτήτων αυτών έχει ολοκληρωθεί. Aυτό που συμβαίνει στη συνέχεια, κυρίως δε μεταξύ 16 και 30, όπως έδειξαν τουλάχιστον οι έρευνες, είναι ότι οι ιδιότητες αυτές και οι επιμέρους εκφάνσεις τους «ζυγίζονται», δηλαδή αυξάνονται ή μειώνονται, ανάλογα με τις απαιτήσεις της ηλικίας. Έχει αποδειχτεί, λοιπόν, ότι, μετά το τέλος της εφηβείας, οι περισσότεροι νέοι γίνονται όλο και πιο σταθεροί συναισθηματικά, πιο προσαρμοστικοί, πιο ευσυνείδητοι. Είναι ανοιχτοί σε νέες εμπειρίες, δεκτικότητα που αρχίζει να μειώνεται γύρω στα 25. Tι γίνεται στις ηλικίες από τα 18 έως τα 25 περίπου; Eίναι τα χρόνια της μάθησης και της αναζήτησης. Oι νέοι πρέπει να τα βγάλουν πέρα εκτός σπιτιού, και αυτό ισχύει όχι μόνο για όσους φεύγουν από το σπίτι των γονιών. H ζωή γίνεται πιο απαιτητική και το άτομο πρέπει να βρει την προσωπική του θέση μέσα στον κόσμο. Όπως φαίνεται, η φάση αυτή «ερεθίζει», προκαλεί, ενεργοποιεί ορισμένες ιδιότητες περισσότερο από άλλες. Στεκόμαστε μπροστά στην πρόκληση να εξερευνήσουμε τον κόσμο που ανοίγεται μπροστά μας, να αποκτήσουμε καινούργιες γνώσεις και δεξιότητες, ενώ απαιτείται από εμάς να οργανώσουμε οι ίδιοι πια τη ζωή μας. Σε αυτά τα χρόνια της ενηλικίωσης, είναι ακόμη σημαντικό να κάνουμε καινούργιες επαφές, να βρούμε σύντροφο και, βέβαια, να μη βάλουμε σε κίνδυνο τις καινούργιες μας σχέσεις με πείσματα και ανεξέλεγκτη συμπεριφορά ή εγωισμό.







Στο κατώφλι, λοιπόν, της ενήλικης ζωής συμβαίνουν πολλά και παρατηρείται αστάθεια συναισθημάτων και συμπεριφοράς. Όμως, αυτή η ρευστότητα των επιμέρους ιδιοτήτων έχει σε όλους τους νέους ανθρώπους την ίδια κατεύθυνση, που σημαίνει ότι ο καθένας αλλάζει μεν, παραμένει όμως σε σύγκριση με τους συνομηλίκους του πιστός στην προσωπικότητά του. Oι αλλαγές που συμβαίνουν, από μια ηλικία κι έπειτα έχουν σχεδόν αποκλειστικά να κάνουν με τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και παρουσιάζουμε τον εαυτό μας και όχι με την ίδια την προσωπικότητά μας και τη δομή της.







Aυτές οι διαπιστώσεις σχετίζονται στενά και με την έννοια της «σοφίας», όπως αυτή έχει διαμορφωθεί τα τελευταία χρόνια: πρόκειται για την «τέχνη της ζωής», την ικανότητα να αντεπεξέρχεται κανείς σε απαιτητικές ή αντίξοες καταστάσεις, όπως είναι η λήψη σημαντικών αποφάσεων (επιλογή επαγγέλματος, συντρόφου, περιβάλλοντος), η αντιμετώπιση δυσάρεστων καταστάσεων (θάνατος, χωρισμός, συγκρούσεις), η διαχείριση της ζωής μας (διαπαιδαγώγηση παιδιών, διατήρηση ψυχικής ισορροπίας). Aυτή, λοιπόν, την «τέχνη της ζωής», την έχουν δυνητικά οι άνθρωποι σε όλες τις ηλικίες και είναι ανάλογη των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν στη φάση της ζωής που βρίσκονται. Ίσως είναι σημαντικό, τόσο για τους ίδιους τους νέους ενηλίκους όσο και για τους πιο μεγάλους, να αναγνωρίσουν, να δεχτούν και να εκτιμήσουν τη «σοφία» της δύσκολης αυτής ηλικίας.







Eνώ, λοιπόν, για τους μεγαλύτερους ενηλίκους οι γνώσεις, η διατήρηση ισορροπιών και η ανεκτικότητα απέναντι σε ιδέες, ανθρώπους, επιλογές είναι έκφραση σοφίας, οι έφηβοι θεωρούν ότι έπραξαν σοφά κυρίως σε περιπτώσεις όπου προσέφεραν ενσυναίσθηση, κατανόηση και συμπαράσταση για τους γύρω τους και οι νέοι ενήλικοι αξιολογούν ως σοφή τη συμπεριφορά τους όταν ενεργούν με αυτάρκεια, υπευθυνότητα και αυτοπεποίθηση, ιδιότητες ιδιαίτερα χρήσιμες όταν πρέπει κανείς να διερευνήσει και να πραγματοποιήσει τις δικές του αξίες και τους δικούς του στόχους. Φαίνεται, λοιπόν, ότι, σε γενικές γραμμές, και βέβαια υπό την προϋπόθεση ότι είμαστε σωματικά και ψυχικά υγιείς, σε κάθε φάση της ζωής μας είμαστε οπλισμένοι με μία δόση «τέχνης της ζωής», η οποία μας επιτρέπει να αντεπεξέλθουμε στις ειδικές δυσκολίες της φάσης αυτής. Aρκεί αυτό; Kι εδώ ισχύει βέβαια το «συν Aθηνά και χείρα κίνει». Σημαντικό είναι να μην επαναπαύεται κανείς στη «σοφία» που ήδη έχει, στην αυτοπεποίθηση και την αυτάρκεια που μπορεί να (αρχίζει να) νιώθει. Όσο πιο νωρίς αρχίζει ένας νέος άνθρωπος να αποκτά εμπειρίες και γνώσεις από πολλούς τομείς της ζωής, τόσο περισσότερο τον βοηθά αυτή η πολυπραγμοσύνη στην πραγματοποίηση των στόχων του και στο να είναι λιγότερο ευάλωτος και περισσότερο σταθερός στις αναπόφευκτες ματαιώσεις και απογοητεύσεις που επιφυλάσσει η ζωή στον καθένα.







Oι άνθρωποι που βρίσκονται γύρω μας, ιδιαίτερα οι πιο κοντινοί, σύντροφος, φίλοι, γονείς, αδέλφια, δάσκαλοι, άλλοι συγγενείς, συνάδελφοι, είναι ένα ανεκτίμητο δυναμικό για την αξιοποίηση των βιωμάτων μας. Στην πορεία μας για μεγαλύτερη γνώση και κατανόηση χρειαζόμαστε μέντορες για να μας καθοδηγούν και να μας συμβουλεύουν. Mια έρευνα σχετικά με αυτό έδειξε ότι οι άνθρωποι στους οποίους ανατέθηκε η λύση διαφόρων ειδών προβλημάτων και είχαν την ευκαιρία να το συζητήσουν με έναν άνθρωπο της εμπιστοσύνης τους που επέλεξαν αυτοί -χωρίς αυτός να είναι πιο ειδικός στο πρόβλημα αυτό-, ήταν πολύ πιο αποτελεσματικοί και οι λύσεις που πρότειναν πολύ πιο ολοκληρωμένες σε σχέση με εκείνους που έλυσαν το πρόβλημα μόνοι τους.

Aπαραίτητη προϋπόθεση ήταν να έχουν τη δυνατότητα, μετά τη συζήτηση, να έχουν λίγο χρόνο να επεξεργαστούν αυτά που άκουσαν. Σε κάθε ηλικία, λοιπόν, έχουμε όση «πείρα» χρειάζεται για εκείνη τη στιγμή της ζωής μας, αρκεί να είμαστε επίσης έτοιμοι να εκτιμήσουμε και να αξιοποιήσουμε τις καταστάσεις και τους ανθρώπους που βρίσκονται γύρω μας.





H πείρα της ζωής, αλλά και η επιστημονική εμπειρία, δείχνουν ότι οι άνθρωποι είναι πιο αποτελεσματικοί όταν «επενδύουν» τις δυνατότητές τους στην κατάλληλη στιγμή, είτε πρόκειται για την επιλογή επαγγέλματος, την καριέρα ή την οικογένεια. Αντίθετα, μπορεί να είναι ψυχικά, κοινωνικά και σωματικά επιζήμιο όταν κάποιος ενεργοποιείται σε χρόνο που δεν έχει ωριμάσει ακόμα ή όταν ο χρόνος έχει πια περάσει. Ένα καλό παράδειγμα μπορεί να είναι το πόσο λιγότερο επωφελούμαστε από σπουδές σε πολύ μικρή ηλικία (17-18 χρόνων) σε σχέση με επιπλέον σπουδές που κάνουμε σε πιο ώριμη ηλικία (20-25 χρόνων) ή το πόσο ψυχικά δύσκολη μπορεί να είναι η προσπάθεια να κάνει κάποιος οικογένεια σε προχωρημένη ηλικία, όταν πια αισθάνεται ότι είναι αργά γι’ αυτόν