Ο καθηγητής Φυσικής της Ατμόσφαιρας, ακαδημαϊκός και ιδρυτής του Παγκόσμιου Κέντρου Χαρτογράφησης του Όζοντος του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού του ΟΗΕ, βραβευμένος με το Παγκόσμιο Βραβείο Όζοντος του Προγράμματος Περιβάλλοντος του ΟΗΕ, ο οποίος συμμετείχε στις Εκθέσεις της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή, οι οποίες τιμήθηκαν με το Νόμπελ Ειρήνης 2007, μιλάει στο Vita.gr γι’ αυτό που ξέρει καλύτερα: το στρώμα του όζοντος, την υπεριώδη ηλιακή ακτινοβολία και τη σημασία τους για τον πλανήτη μας. Αφορμή γι’ αυτήν την ενδιαφέρουσα συνέντευξη ήταν και η Παγκόσμια Ημέρα (16 Σεπτεμβρίου) Προστασίας της Στιβάδας του Όζοντος.

Γιατί είναι τόσο σημαντικό το όζον για τον άνθρωπο και το περιβάλλον;
Το στρώμα του όζοντος αποτελεί ένα αραιό φίλτρο, το οποίο βρίσκεται κυρίως ψηλά στην ατμόσφαιρα και παίζει σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας του πλανήτη. Το στρώμα αυτό απορροφά την επικίνδυνη καρκινογενετική ακτινοβολία του ηλίου, την υπεριώδη ακτινοβολία Β, και χωρίς την προστασία του είναι αμφίβολο εάν θα υπήρχε ζωή στον πλανήτη, τουλάχιστον όπως τη γνωρίζουμε. Επιπλέον, το στρώμα του όζοντος απορροφά και υπέρυθρες ακτινοβολίες που προέρχονται από τον ίδιο τον πλανήτη, ρυθμίζοντας έτσι τη θερμοκρασία του και τη γενική κυκλοφορία στα υψηλότερα στρώματα της ατμόσφαιρας και κατά συνέπεια το κλίμα του πλανήτη μας. Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, γιατί αποτελεί ουσιώδες συστατικό για την επιβίωση όλων των έμβιων όντων στον πλανήτη μας.
Τι είναι αυτό που το καταστρέφει και γιατί το πρόβλημα είναι εντονότερο στην Ανταρκτική από ό,τι στην Αρκτική;
Το όζον διατηρείται στην ατμόσφαιρα όταν ο ρυθμός της παραγωγής του ισορροπεί με τον ρυθμό της καταστροφής του. Είναι ένα αέριο που δεν μπορεί να διατηρηθεί, π.χ. σε μία φιάλη, καθώς διασπάται εύκολα. Στη φύση η παραγωγή του προέρχεται από τη διάσπαση του οξυγόνου στα υψηλότερα στρώματα της ατμόσφαιρας και ο ρυθμός παραγωγής του συντηρείται από το ηλιακό φως και τη μεταφορά του με τη γενική κυκλοφορία της ατμόσφαιρας. Ο ρυθμός διάσπασης και απομάκρυνσής του από φυσικά αίτια ακολουθεί διακυμάνσεις γύρω από μια μέση τιμή, η οποία -πριν από την παρέμβαση του ανθρώπου- ισοδυναμούσε με ένα πολύ λεπτό φιλμ. Αν το φιλμ αυτό ήταν συμπιεσμένο πάνω στο έδαφος, θα είχε πάχος μόλις 3 χιλιοστά, επειδή όμως βρίσκεται στην ατμόσφαιρα, καταλαμβάνει πάχος αρκετών χιλιομέτρων.Στις φυσικές αιτίες, για παράδειγμα, περιλαμβάνονται οι μεγάλες εκρήξεις ηφαιστείων, που δημιουργούν παροδικές αραιώσεις στο στρώμα του όζοντος, το οποίο όμως επανέρχεται στις τιμές που είχε προ της ηφαιστειακής έκρηξης το πολύ μέσα σε τρία χρόνια. Άλλα φυσικά αίτια είναι οι περιοδικές διακυμάνσεις μέσα στην ίδια την ατμόσφαιρα και ο ενδεκαετής ηλιακός κύκλος. Η ανθρωπογενής παρέμβαση στο στρώμα του όζοντος οφείλεται στο ότι ο άνθρωπος παράγει προϊόντα χρήσιμα για τον σύγχρονο τρόπο ζωής, τους χλωρο-βρωμο-φθοράνθρακες, ουσίες αδιάλυτες από τη βροχή στα κατώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας, που μεταφέρονται στη στρατόσφαιρα, όπου δεσμεύονται από άλλες ενώσεις που περιέχουν άζωτο. Αποδείχθηκε όμως ότι σε συνθήκες πολύ χαμηλών θερμοκρασιών (κάτω από -80οC) δημιουργούνται σύννεφα σε μεγάλο ύψος πάνω από τις πολικές περιοχές, τα οποία μπορούν να αφαιρέσουν ενώσεις του αζώτου, οδηγώντας έτσι στην απελευθέρωση των ενώσεων του χλωρίου που καταστρέφουν το όζον. Επομένως, για την καταστροφή του όζοντος από ανθρωπογενούς προέλευσης ουσίες απαιτούνται σημαντικές ποσότητες ενώσεων χλωρίου, πολύ χαμηλές θερμοκρασίες και ηλιακό φως. Οι τρεις αυτές συνθήκες ικανοποιούνται στο τέλος του χειμώνα και τις αρχές της άνοιξης τόσο στην Ανταρκτική όσο και στην Αρκτική. Η συσσώρευση των ενώσεων του χλωρίου στη στρατόσφαιρα συνεχιζόταν σχεδόν μονότονα, μέχρι που πάρθηκαν μέτρα με το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ. Η συσσώρευση αυτή δημιούργησε την περίφημη «τρύπα» του όζοντος πρώτα της Ανταρκτικής και έπειτα της Αρκτικής, καθώς οι θερμοκρασίες στη στρατόσφαιρα της πρώτης είναι σημαντικά χαμηλότερες.
Ποια είναι τα επιθυμητά επίπεδα συγκέντρωσης του όζοντος στην ατμόσφαιρα; Πόσο χρόνο μάς πήρε να το καταστρέψουμε και πόσο χρόνο χρειάζεται για να επανέλθουμε σε αυτά;
Τα επιθυμητά επίπεδα είναι εκείνα που υπήρχαν πριν από τη σημαντική αραίωση του όζοντος, δηλαδή ένας μέσος όρος 3 χιλιοστών -αν συμπιεζόταν όλο το όζον στο έδαφος-, επίπεδα που υπήρχαν πριν το 1980. Από τότε που ο άνθρωπος άρχισε να απελευθερώνει ουσίες που με τη σειρά τους απελευθέρωναν χλώριο, φθόριο και βρώμιο, δηλαδή περίπου από τα τέλη της δεκαετίας του ’40 μέχρι το 2000, ο άνθρωπος κατέστρεψε τόσο όζον όσο παρήγαγε η φύση μέσα σε περίπου 1 δισεκατομμύριο χρόνια. Η σημερινή μας γνώση λέει ότι για να επανέλθουμε στα επίπεδα όζοντος πριν από το 1980, χρειάζονται περίπου άλλα 40 χρόνια.
Είστε από τους πρωτεργάτες των επιστημονικών συμπερασμάτων που οδήγησαν στο Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ*. Τι είναι αυτό που σας οδήγησε στη δημιουργία του;
Η δημιουργία του Πρωτοκόλλου του Μόντρεαλ κατέστη αναγκαία γιατί έπρεπε να ληφθούν άμεσα μέτρα απαγόρευσης των ουσιών που καταστρέφουν το στρώμα του όζοντος. Εάν δεν είχε εφαρμοστεί, και κυρίως τροποποιηθεί επί το αυστηρότερον, θα είχαμε σοβαρότατες επιπτώσεις τόσο στην αγροτική παραγωγή όσο και στην καθημερινότητά μας, αφού θα αλλάζαμε τρόπο ζωής, αποφεύγοντας τον ήλιο πάση θυσία, κάνοντας ακόμα και τη νύχτα μέρα. Επομένως, με το Πρωτόκολλο αποφύγαμε έναν κόσμο στον οποίο δεν έχουμε μάθει να ζούμε (www.unep.fr/ozonaction/montrealprotocolwhoswho/PageFlip.asp).
Τι βήματα έχουν γίνει από τότε μέχρι σήμερα;
Τα βήματα που έχουν γίνει είναι σημαντικά. Σήμερα απαγορεύονται όλες οι ουσίες που καταστρέφουν το στρώμα του όζοντος και το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση διεθνούς συμφωνίας για την προστασία του περιβάλλοντος. Σημάδια ανάκαμψης έχουμε αρχίσει να βλέπουμε, κυρίως στο βόρειο ημισφαίριο, αλλά γενικά το όζον εξακολουθεί να παραμένει περίπου 4% λιγότερο από όσο ήταν πριν το 1980.
Πόσο δύσκολο ήταν να αλλάξει η εικόνα της κοινής γνώμης και των άμεσα εμπλεκόμενων φορέων για το πρόβλημα;
Ήταν πολύ δύσκολο να πειστεί η βιομηχανία και οι παραγωγοί των ουσιών που καταστρέφουν το όζον να πάψουν να τις παράγουν. Οι βιομηχανίες πείστηκαν μόνο όταν βρέθηκαν υποκατάστατα των ουσιών αυτών, οι οποίες σε μεγάλο μέρος διασπώνται στα κατώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας και δεν αποτελούν κίνδυνο για το όζον. Δυστυχώς, όμως, πρόκειται για ισχυρά αέρια του θερμοκηπίου που συμμετέχουν στην υπερθέρμανση του πλανήτη, γι’ αυτό και οδηγούμαστε σε νέες αναθεωρήσεις του Πρωτοκόλλου. Μάλιστα, πρόσφατες μελέτες έδειξαν ότι υπάρχει έντονη αλληλεπίδραση ανάμεσα στην κλιματική αλλαγή και τις μακροχρόνιες μεταβολές του στρώματος του όζοντος. Επίσης, έχει αποδειχθεί ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη επηρεάζει το στρώμα αυτό και στους τροπικούς, όπου η αλληλεπίδραση των μεταβολών του όζοντος και των κλιματικών μεταβολών είναι εμφανής από τη στρατόσφαιρα μέχρι και το έδαφος.
Σε τι επίπεδο πιστεύετε ότι βρίσκεται η χώρα μας όσον αφορά στην προστασία του περιβάλλοντος;
Η χώρα μας, ως χώρα μέλος της ΕΕ, ακολουθεί με τους γνωστούς ελληνικούς ρυθμούς τις αποφάσεις που λαμβάνονται στις Βρυξέλλες, οι οποίες ασφαλώς βελτιώνουν το περιβάλλον. Επομένως, η χώρα μας από πλευράς περιβάλλοντος έχει επιδείξει αρκετή ευαισθησία, με εξαίρεση ορισμένους τομείς, όπως είναι π.χ. τα πάσης φύσεως απορρίμματα και ορισμένοι άλλοι.
*Στις 16 Σεπτεμβρίου 1987 αντιπρόσωποι από 24 χώρες υπέγραψαν το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ, δεσμευόμενοι να περιορίσουν τις χημικές ουσίες που καταστρέφουν το στρώμα του όζοντος. Σήμερα, οι χώρες που έχουν υπογράψει το Πρωτόκολλο ανέρχονται σε 197.