Μαργαρίνες με φυτικές στερόλες και στανόλες, αυγά με ω-3 λιπαρά οξέα, γαλακτοκομικά με προβιοτικά, είναι μερικά μόνο από τα προϊόντα που καταλαμβάνουν ολοένα και περισσότερο χώρο στα ράφια των σουπερμάρκετ. Τα λεγόμενα «λειτουργικά τρόφιμα», που αποτελούν ένα ραγδαία αναπτυσσόμενο τομέα της βιομηχανίας τροφίμων, υπόσχονται να παρέχουν οφέλη στην υγεία, μειώνοντας ακόμα και τον κίνδυνο εμφάνισης συγκεκριμένων νόσων. Αν και πρόκειται για μια νέα κατηγορία τροφίμων, η ιδέα της σύνδεσης τροφής και υγείας έχει τις ρίζες της βαθιά στο χρόνο. Πρώτος ο Ιπποκράτης υποστήριξε ότι «Η τροφή σου πρέπει να γίνει το φάρμακό σου και το φάρμακό σου να γίνει η τροφή σου». Ο πατέρας της Ιατρικής αναφερόταν βεβαίως στις φυσικές ιδιότητες των τροφίμων. Το ερώτημα, λοιπόν, είναι κατά πόσον τα τεχνητώς εμπλουτισμένα λειτουργικά τρόφιμα παρέχουν τα ίδια οφέλη στην υγεία με τα φυσικά λειτουργικά. Η κατάσταση περιπλέκεται ακόμη περισσότερο, επειδή δεν έχει οριστεί τι συνιστά εμπλουτισμένο τρόφιμο και, επομένως, δεν υπάρχει σαφές νομοθετικό πλαίσιο. Θα επιχειρήσουμε να ξεμπλέξουμε το κουβάρι των λειτουργικών τροφίμων με τη βοήθεια των ειδικών, και να αποσαφηνίσουμε το ρόλο τους στη διατροφή μας.

Στο σουπερμάρκετ
Στα σουπερμάρκετ υπάρχει πληθώρα λειτουργικών τροφίμων, συνήθως εμπλουτισμένων με επιπλέον ποσότητα μιας ωφέλιμης για τον οργανισμό ουσίας, που ήδη περιέχουν από τη φύση τους (π.χ. γάλα με περισσότερο από το σύνηθες ασβέστιο). Εμείς σας παρουσιάζουμε τις βασικές κατηγορίες τροφίμων στα οποία έχει προστεθεί κάποιο έξτρα συστατικό που δεν περιέχεται σε αυτά φυσικά. Ας δούμε, λοιπόν, τα σχετικά προϊόντα και την αξιοπιστία των ισχυρισμών υγείας που τα συνοδεύουν.

Γαλακτοκομικά… με προβιοτικά και πρεβιοτικά
Στα ράφια των σουπερμάρκετ θα βρείτε γαλακτοκομικά προϊόντα και ροφήματα γιαουρτιού με προβιοτικά και πρεβιοτικά, καθώς και μαργαρίνες με πρεβιοτικά.
Γιαούρτια με προβιοτικά (probiotics) Πρόκειται για τα «καλά» ζωντανά μικρόβια, που βρίσκονται στην εντερική χλωρίδα του ανθρώπου και σε ζυμωμένα τρόφιμα, όπως το γιαούρτι με πέτσα, το κεφίρ και το ξινόγαλα, τα οποία, όταν καταναλωθούν σε επαρκή ποσότητα, θεωρείται ότι συμβάλλουν στη δημιουργία μιας «καλής» εντερικής χλωρίδας και στην ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος. Τα τελευταία χρόνια οι εταιρείες γαλακτοκομικών δημιούργησαν προϊόντα στα οποία προσέθεσαν ζωντανά μικρόβια, με σκοπό να αυξήσουν την ωφελιμότητά τους. Θα τα αναγνωρίσετε από την ετικέτα τους, όπου αναφέρεται ότι περιέχουν βακτήρια του γένους Bifidobacterium και του γένους Lactobacillus.
Γαλατα με πρεβιοτικά (prεbiotics) Πρόκειται για τα συστατικά των τροφίμων (κυρίως ίνες) που προάγουν την ανάπτυξη των ωφέλιμων βακτηρίων στο έντερο. Δεν αφομοιώνονται από τον ανθρώπινο οργανισμό, αποτελούν όμως την «τροφή» ώστε να αναπτυχθούν περισσότερο τα προβιοτικά στελέχη, βοηθώντας έτσι στη δημιουργία «καλής» εντερικής χλωρίδας. Τα τελευταία χρόνια έχουν εμφανιστεί στην αγορά και συμβιωτικές τροφές (synbiotics), οι οποίες περιέχουν ένα συνδυασμό προβιοτικών και πρεβιοτικών στελεχών.
Τι λένε οι έρευνες Ισχυρές αποδείξεις σχετικά με το αν τα προβιοτικά ή τα πρεβιοτικά σχετίζονται με μείωση του κινδύνου εμφάνισης συγκεκριμένων ασθενειών στους ανθρώπους δεν υπάρχουν ή είναι πολύ περιορισμένες. Αν και τα οφέλη από την κατανάλωση προβιοτικών είναι δύσκολο να υπολογιστούν σε υγιή άτομα, είναι εμφανή σε ανθρώπους με ασθενές ανοσοποιητικό σύστημα. Την άποψη αυτή επιβεβαιώνει καναδική έρευνα που δημοσιεύτηκε το Μάρτιο του 2007 στην επιθεώρηση «American Journal of Clinical Nutrition». Σε ασθενείς της Μονάδας Εντατικής Θεραπείας, στους οποίους χορηγούνταν προβιοτικά, παρατηρήθηκε αυξημένη παραγωγή ανοσοσφαιρινών, που σχετίζονται με την ενεργοποίηση του ανοσοποιητικού συστήματος, συγκριτικά με τους υπόλοιπους ασθενείς που δεν λάμβαναν προβιοτικά.
Ο ισχυρισμός Η κατανάλωση προϊόντων εμπλουτισμένων με προβιοτικά και πρεβιοτικά βελτιώνει τη λειτουργία του πεπτικού συστήματος.
Έχει εγκριθεί; Όχι. Στο παρελθόν είχε κατατεθεί μία αίτηση για σχετικό ισχυρισμό υγείας, η οποία όμως αποσύρθηκε από την εταιρεία, ενώ αυτή τη στιγμή έχει κατατεθεί και εξετάζεται μία νέα, πιο ολοκληρωμένη πρόταση.



Θαυματουργό «μιλκσέικ»

Ένα απολαυστικό «μιλκσέικ» με γεύση φράουλα υπόσχεται να ενισχύσει τη μνήμη και να καθυστερήσει την εξέλιξη της νόσου Αλτσχάιμερ. Σύμφωνα με τις πρώτες μελέτες, η κατανάλωση του συγκεκριμένου ροφήματος μαζί με το πρωινό για διάστημα 12 εβδομάδων είχε ως αποτέλεσμα τη βελτίωση της βραχυπρόθεσμης μνήμης ανθρώπων που είχαν εμφανίσει τα πρώτα συμπτώματα της εκφυλιστικής νόσου. Το καινοτόμο «μιλκσέικ», που αναμένεται να κυκλοφορήσει στην αγορά σε περίπου 2 χρόνια, αποτελείται από ένα μείγμα ω-3 λιπαρών οξέων, ουριδίνης και χολίνης, ουσιών που περιέχονται φυσικά στο μητρικό γάλα και σχετίζονται με την ενίσχυση της εγκεφαλικής λειτουργίας.



Μαργαρίνες με φυτικές στερόλες και στανόλες
Οι φυτικές στερόλες και στανόλες είναι φυσικά συστατικά ορισμένων φυτικών τροφών, κυρίως των φρούτων και των λαχανικών. Η χημική τους δομή μοιάζει με αυτήν της χοληστερίνης, η οποία, ενώ έχει ουσιαστικό ρόλο στην καλή λειτουργία του οργανισμού, όταν βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα στο αίμα, αυξάνει τον κίνδυνο καρδιοπαθειών, εμφραγμάτων και εγκεφαλικών επεισοδίων. Η ομοιότητα των φυτικών στερολών και στανολών με τη χοληστερίνη τούς επιτρέπει να καταλαμβάνουν τη θέση της χοληστερίνης, με αποτέλεσμα να μειώνεται σε ένα βαθμό η απορρόφησή της και η αύξηση των επιπέδων της στο αίμα. Πέρα από τις μαργαρίνες, στην αγορά κυκλοφορούν και άλλα λειτουργικά τρόφιμα εμπλουτισμένα με φυτικές στερόλες/στανόλες, όπως γαλακτοκομικά και δημητριακά.
Τι λένε οι έρευνες Πρόσφατη μετα-ανάλυση, που πραγματοποιήθηκε από το τμήμα Διαιτολογίας και Ανθρώπινης Διατροφής του Πανεπιστημίου «McGill» στον Καναδά και δημοσιεύτηκε το 2008 στο «Food and Nutrition Research», κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η κατανάλωση προϊόντων με φυτικές στερόλες και στανόλες μειώνει τις συγκεντρώσεις της «κακής» χοληστερίνης (LDL), αλλά η μείωση αυτή σχετίζεται με τα επίπεδα «κακής» χοληστερίνης του κάθε ατόμου, το προϊόν, τη συχνότητα κατανάλωσης και τη διάρκεια λήψης των συγκεκριμένων προϊόντων. Ορισμένες έρευνες έδειξαν ότι η μείωση της LDL ήταν υψηλότερη όταν οι στερόλες και οι στανόλες προστέθηκαν σε επαλείμματα (spreads), μαγιονέζες, ντρέσινγκ, στο γάλα και το γιαούρτι από ό,τι στα δημητριακά, τις σοκολάτες, τους χυμούς ή τα κρουασάν.
Ο ισχυρισμός Η καθημερινή κατανάλωση μέχρι 2 γρ. φυτικών στερολών ή στανολών μειώνει τα επίπεδα ολικής χοληστερίνης στο αίμα μέχρι 10%, γεγονός που συμβάλλει στη μείωση της πιθανότητας εμφάνισης καρδιαγγειακής νόσου.
Έχει εγκριθεί; Ναι. Τα γαλακτοκομικά προϊόντα και οι μαργαρίνες με φυτικές στερόλες και στανόλες μπορούν να χρησιμοποιούν το συγκεκριμένο ισχυρισμό υγείας. Αυτό που δεν έχει διευκρινιστεί ακόμα είναι το κατά πόσον μπορεί να χρησιμοποιηθεί ο ίδιος ισχυρισμός υγείας και από άλλα προϊόντα με φυτικές στερόλες και στανόλες, όπως το ψωμί. Δεν γνωρίζουμε δηλαδή -έχουμε όμως ενδείξεις- αν το «υπόστρωμα» (το ίδιο το προϊόν) μπορεί να επηρεάσει τη δράση των συγκεκριμένων συστατικών.

Οι στερόλες και οι στανόλες καταλαμβάνουν τη θέση της χοληστερίνης, μειώνοντας έτσι τα επίπεδά της

Ψωμί και αυγά με ω-3 λιπαρά οξέα
Τα ω-3 λιπαρά οξέα, που βρίσκονται σε μεγάλη ποσότητα στα λιπαρά ψάρια (π.χ. σολομός, τόνος, σαρδέλες) και στους ξηρούς καρπούς (π.χ. καρύδια), συντελούν στη βελτίωση του λιπιδαιμικού προφίλ, στη μείωση της αρτηριακής πίεσης, έχουν αντιφλεγμονώδη δράση και φαίνεται ότι προστατεύουν από καρδιοπάθειες, ενώ διερευνάται ο ρόλος τους σε χρόνιες παθήσεις (π.χ. ρευματοειδής αρθρίτιδα, ψωρίαση, καρκίνος). Η βιομηχανία κατάφερε να εμπλουτίσει το ψωμί με ω-3 λιπαρά οξέα, ενώ πέτυχε την παραγωγή αυγών με αυξημένα ποσοστά ω-3 λιπαρών οξέων μέσω της εκτροφής πουλερικών με φύκια και ιχθυέλαια. Μάλιστα, στην αγορά υπάρχουν πλέον και άλλα τρόφιμα εμπλουτισμένα με ω-3 λιπαρά οξέα, όπως χυμοί, αλλαντικά, μαργαρίνες και τυριά.
Τι λένε οι έρευνες Πολλές είναι οι μελέτες που υποστηρίζουν τα οφέλη στην υγεία μας από την κατανάλωση τροφίμων πλούσιων σε ω-3 λιπαρά οξέα. Μάλιστα, παλαιότερη έρευνα σε 11.324 ασθενείς που είχαν υποστεί ένα πρώτο έμφραγμα έδειξε ότι η κατανάλωση 1 γρ. ω-3 λιπαρών οξέων την ημέρα μειώνει τη θνησιμότητα, ενώ στις Διατροφικές Οδηγίες που δημοσίευσε η Αμερικανική Ένωση Καρδιολογίας το 2000, συστηνόταν η κατανάλωση 2 μερίδων λιπαρών ψαριών την εβδομάδα για τη διατήρηση της καλής υγείας της καρδιάς. Ωστόσο, ο αμερικανικός Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) είναι επιφυλακτικός, τονίζοντας ότι αν και υπάρχουν στοιχεία που υποστηρίζουν ότι η κατανάλωση ω-3 λιπαρών οξέων μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο καρδιοπαθειών, τα στοιχεία αυτά δεν είναι οριστικά. Πολύ πρόσφατη αμερικανική μελέτη, που δημοσιεύτηκε τον Ιανουάριο στο «Journal of the American Medical Association», υποστηρίζει ότι η κατανάλωση ω-3 λιπαρών οξέων ενδεχομένως να συνδέεται και με την προστασία από τη γήρανση των κυττάρων. Οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι τα ω-3 λιπαρά οξέα επηρεάζουν τα τελομερή, δηλαδή τα τμήματα του DNA που βρίσκονται στα άκρα των χρωμοσωμάτων και υπαγορεύουν τη σταθερότητά τους. Αν και ο μηχανισμός δεν είναι ακόμα γνωστός, φαίνεται να υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι τα συγκεκριμένα λιπαρά οξέα επιβραδύνουν τη γήρανση, αλλά και την εμφάνιση των νόσων που τη συνοδεύουν.
Ο ισχυρισμός Η κατανάλωση προϊόντων με ω-3 λιπαρά οξέα μειώνει τον κίνδυνο καρδιοπάθειας.
Έχει εγκριθεί; Όχι. Έχει κατατεθεί από πολλές εταιρείες αίτηση για ισχυρισμό υγείας, προς το παρόν όμως έχει εγκριθεί μόνο ο διατροφικός ισχυρισμός. Μπορεί, δηλαδή, να ισχυρίζεται ένα προϊόν ότι είναι πηγή ω-3 λιπαρών οξέων, αν περιέχει συγκεκριμένη ποσότητα, η οποία θα ορίζεται στην τροποποιημένη λίστα για τους διατροφικούς ισχυρισμούς, που αναμένεται να ανακοινωθεί μέσα στο πρώτο τρίμηνο του έτους.

Το μέλλον των λειτουργικών
Μπορείτε να φανταστείτε ένα διαιτολόγιο… κομμένο και ραμμένο στα μέτρα σας, απολύτως δηλαδή προσαρμοσμένο στις γενετικές σας ανάγκες, βάσει του DNA σας; Μπορεί να ακούγεται σαν σενάριο επιστημονικής φαντασίας, αλλά οι επιστήμονες προβλέπουν ότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε να πάρει σάρκα και οστά, και στο μέλλον να έχουμε στο τραπέζι μας τρόφιμα που θα απελευθερώνουν συγκεκριμένες ποσότητες ασβεστίου σε ανθρώπους με προβλήματα οστεοπόρωσης ή προϊόντα με «έξυπνα φίλτρα» που θα παγιδεύουν συγκεκριμένα μόρια που ενδεχομένως να προκαλούν αλλεργικές αντιδράσεις! Πρόκειται για ένα νέο και πολλά υποσχόμενο τομέα μελέτης, γνωστό ως «διατροφογενετική» ή, απλούστερα, «εξατομικευμένη διατροφή», ο οποίος ερευνά την αλληλεπίδραση μεταξύ διατροφής και ασθενειών, βασισμένη στο εξατομικευμένο γενετικό προφίλ του καθενός. Παρ’ όλες όμως τις υποσχέσεις, εκφράζονται και ανησυχίες για τους πιθανούς κινδύνους που εγκυμονεί η νέα τεχνολογία. Αυτό που μένει, λοιπόν, να αποδειχτεί είναι να δούμε τα αποτελέσματα σε βάθος χρόνου.

Δημητριακά και ψωμί με φυλλικό οξύ
Το φυλλικό οξύ είναι απαραίτητο για την παραγωγή DNA και τη δημιουργία νέων κυττάρων, ενώ θεωρείται ότι μειώνει τον κίνδυνο καρδιαγγειακών παθήσεων. Σύμφωνα με τους επιστήμονες, το φυλλικό οξύ, που βρίσκεται σε μεγάλες ποσότητες στα φυλλώδη λαχανικά, παίζει επίσης ουσιαστικό ρόλο στην πρόληψη νευρολογικών παθήσεων του εμβρύου κατά τα πρώτα στάδια ανάπτυξής του (ιδιαίτερα τις πρώτες 27-30 ημέρες). Γι’ αυτό χορηγούνται συμπληρώματα φυλλικού οξέος στις εγκύους τουλάχιστον για το πρώτο τρίμηνο της κύησης και συστήνεται η λήψη του στις γυναίκες που προσπαθούν να συλλάβουν. Οι ΗΠΑ, ο Καναδάς και η Αυστραλία, μάλιστα, εφαρμόζουν από το 1998 τον υποχρεωτικό εμπλουτισμό του ψωμιού με φυλλικό οξύ, λόγω της φτωχής τους διατροφής σε φρούτα και λαχανικά, ενώ η Μεγάλη Βρετανία σκέφτεται να ακολουθήσει το παράδειγμά τους.
Τι λένε οι έρευνες Στις χώρες που εφάρμοσαν τον υποχρεωτικό εμπλουτισμό του ψωμιού με φυλλικό οξύ παρατηρήθηκε μείωση έως και 50% των γεννήσεων μωρών με νευρολογικά προβλήματα. Παράλληλα, όμως, παρουσιάστηκε και σταδιακή αύξηση των ποσοστών καρκίνου, που, σύμφωνα με πολλούς επιστήμονες, σχετίζεται με την πρόσληψη πολύ μεγάλης δόσης φυλλικού οξέος. Πρόσφατη, επίσης, έρευνα που πραγματοποίησε το Πανεπιστήμιο της Αδελαΐδας στην Αυστραλία σε δείγμα 550 γυναικών κατέληξε στο συμπέρασμα ότι όσες λάμβαναν συμπληρώματα φυλλικού οξέος από τη 16η μέχρι την 30ή εβδομάδα της κύησης, είχαν περισσότερες πιθανότητες να γεννήσουν παιδί που πάσχει από άσθμα.
Ο ισχυρισμός Η κατανάλωση προϊόντων εμπλουτισμένων με φυλλικό οξύ μειώνει τον κίνδυνο γέννησης βρεφών με προβλήματα του νευρικού σωλήνα (π.χ. δισχιδή ράχη).
Έχει εγκριθεί; Όχι, αλλά έχει λάβει θετική γνωμοδότηση από την EFSA και αναμένεται η έγκρισή της από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία όμως θα καθυστερήσει να ανακοινωθεί.

Το γράμμα του νόμου
Μεγάλη ασάφεια επικρατεί γύρω από την ταυτότητα των λειτουργικών τροφίμων, αφού η ευρωπαϊκή νομοθεσία δεν έχει θεσπίσει έναν επίσημο ορισμό. Σύντομα, βέβαια, αναμένεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ο νέος κανονισμός, που φιλοδοξεί να ξεκαθαρίσει τις όποιες ασάφειες. Μέχρι τότε, ας δούμε τι μπορούμε να μάθουμε εμείς οι καταναλωτές.

Η ταυτότητα των λειτουργικών τροφίμων
Τα «λειτουργικά» αποτελούν μια νέα κατηγορία τροφίμων, η οποία περιλαμβάνει τρόφιμα με ιδιαίτερες ιδιότητες, που βάσει επιστημονικών αποδείξεων έχουν συγκεκριμένα οφέλη στην υγεία. Όταν καταναλώνονται, δηλαδή, στο πλαίσιο μιας ισορροπημένης διατροφής, ενισχύουν την υγεία ή μειώνουν τον κίνδυνο εκδήλωσης συγκεκριμένων ασθενειών. Σύμφωνα, όμως, με αυτό τον ορισμό, στην κατηγορία των λειτουργικών θα έπρεπε να συγκαταλέγεται μια σειρά από φυσικά τρόφιμα που, λόγω της υψηλής τους περιεκτικότητας σε κάποιο συστατικό, παρέχουν οφέλη στην υγεία μας (π.χ. φρούτα και λαχανικά, που είναι πλούσια σε φυτικές ίνες, οι οποίες αποδεδειγμένα βοηθούν στην καλή λειτουργία του εντέρου). Συνήθως, πάντως, όταν αναφερόμαστε σε αυτά, εξαιρούμε τα φυσικά λειτουργικά τρόφιμα και μιλάμε για τα εμπλουτισμένα λειτουργικά, που αποτελούν προϊόντα της βιομηχανίας και μπορεί να είναι 3 ειδών:
Έξτρα ποσότητα Τρόφιμα που έχουν εμπλουτιστεί με επιπλέον ποσότητα κάποιου συστατικού που ήδη περιέχουν φυσικά, όπως π.χ. το γάλα με αυξημένη περιεκτικότητα ασβεστίου.
Έξτρα συστατικά Τρόφιμα στα οποία έχει προστεθεί μία ωφέλιμη για τον οργανισμό ουσία η οποία δεν περιέχεται σε αυτά φυσικά, όπως π.χ. αυγά εμπλουτισμένα με ω-3 λιπαρά οξέα.
Χωρίς… Τρόφιμα από τα οποία έχει αφαιρεθεί κάποια ουσία που θεωρείται βλαβερή για τον οργανισμό, όπως η αφαίρεση λακτόζης από το γάλα ώστε να καταναλώνεται από άτομα με δυσανεξία στη λακτόζη.

Τι μπορούν να ισχυρίζονται;
Τα συστατικά, η διατροφική αξία και τα οφέλη των λειτουργικών τροφίμων στην υγεία επισημαίνονται στις συσκευασίες τους με τη χρήση «ισχυρισμών διατροφής ή υγείας». Το νομοθετικό πλαίσιο σχετικά με την επισήμανση των τροφίμων καθορίζεται από ευρωπαϊκά μέτρα, τα οποία εναρμονίζουν το εθνικό δίκαιο καθεμιάς από τις 27 χώρες-μέλη, επομένως και της Ελλάδας. Από τον Ιούλιο του 2007 τέθηκε σε ισχύ ένας ευρωπαϊκός κανονισμός (ο οποίος ισχύει μέχρι σήμερα) σχετικά με τους «ισχυρισμούς» και τον τρόπο που αναγράφονται στα τρόφιμα. Σύμφωνα με αυτόν, οι εταιρείες επιτρέπεται να χρησιμοποιούν τους εξής ισχυρισμούς:

Διατροφικοί ισχυρισμοί
Μειωμένων θερμίδων Η ενεργειακή αξία του τροφίμου έχει μειωθεί τουλάχιστον κατά 30% (π.χ. «Light τρόφιμο»).
Χαμηλό… Το προϊόν έχει χαμηλή περιεκτικότητα στο αναφερόμενο συστατικό. Ο ισχυρισμός π.χ. «Χαμηλή περιεκτικότητα σε λιπαρά» μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνον όταν το προϊόν δεν περιέχει περισσότερα από 3 γρ. λιπαρών ανά 100 γρ. ή 1,5 γρ. ανά 100 ml.
Χωρίς… Το τρόφιμο περιέχει αμελητέες ποσότητες από το αναφερόμενο συστατικό. Ο ισχυρισμός π.χ. «Χωρίς λιπαρά» μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο όταν το προϊόν περιέχει έως 0,5 γρ. λιπαρά ανά 100 γρ. ή ανά 100 ml.
Πηγή Σε 100 γρ. ή 100 ml του τροφίμου περιέχεται συγκεκριμένο ποσοστό της συνιστώμενης ημερήσιας πρόσληψης από κάποιο θρεπτικό συστατικό της. Ο ισχυρισμός π.χ. «Πηγή πρωτεϊνών» μπορεί να χρησιμοποιηθεί όταν τουλάχιστον το 12% της ενεργειακής αξίας του τροφίμου παρέχεται από πρωτεΐνες.
Περιέχει… Το τρόφιμο περιέχει θρεπτική ή άλλη ουσία για την οποία δεν τίθενται ειδικοί όροι (π.χ. «Περιέχει ω-3 λιπαρά οξέα»).
Αυξημένη περιεκτικότητα Έχει αυξηθεί η περιεκτικότητα μίας ή περισσότερων ουσιών του τροφίμου (εκτός από βιταμίνες και ανόργανα άλατα) τουλάχιστον κατά 30% σε σύγκριση με παρόμοιο προϊόν (π.χ. «Αυξημένη περιεκτικότητα σε ασβέστιο»).
Υψηλή περιεκτικότητα Το προϊόν περιέχει διπλάσια ποσότητα βιταμινών ή/και ανόργανων αλάτων από το ίδιο προïόν που δεν έχει υποστεί καμία επεξεργασία (π.χ. 240 mg ασβεστίου ανά 100 ml).

Μειωμένη περιεκτικότητα
Έχει μειωθεί η περιεκτικότητα μίας ή περισσότερων ουσιών του τροφίμου τουλάχιστον κατά 30% σε σύγκριση με το φυσικό προϊόν ή κατά 10% για ιχνοστοιχεία σε σύγκριση με τις τιμές αναφοράς. Εξαίρεση αποτελεί το νάτριο, για το οποίο επιτρέπεται διαφορά της τάξης του 25% (π.χ. «Μειωμένη περιεκτικότητα σε νάτριο»).
Ένα προϊόν μπορεί φυσικά να φέρει πολλούς ισχυρισμούς, τόσο διατροφής όσο και υγείας. Τα δημητριακά πρωινού, για παράδειγμα, μπορεί να έχουν έναν ισχυρισμό για την περιεκτικότητά τους σε φυτικές ίνες, που είναι καθαρά διατροφικός, αλλά μπορεί να έχουν επιπλέον και τον ισχυρισμό ότι περιέχουν ασβέστιο, γεγονός που σχετίζεται με την καλή υγεία του σκελετού.

Ο τζίρος από τις πωλήσεις λειτουργικών προϊόντων στην Ευρώπη αυξήθηκε από 3,9 δις ευρώ που ήταν το 2001 σε 5,5 δις το 2006, ενώ αναμένεται να φτάσει τα 6,7 δις το 2011!

Ισχυρισμοί υγείας
Οι κυριότεροι ισχυρισμοί υγείας αναφέρονται:
Στη δράση του θρεπτικού συστατικού, π.χ. «Το ασβέστιο συμβάλλει στην ανάπτυξη των οστών».
Στη μείωση του κινδύνου εμφάνισης κάποιου νοσήματος, π.χ. «Η κατανάλωση φυτικών στερολών και στανολών, στο πλαίσιο μιας ισορροπημένης διατροφής, μειώνει τη χοληστερίνη, που είναι παράγοντας κινδύνου στις καρδιαγγειακές νόσους».

Τι περιμένουμε
Αυτή τη στιγμή αναμένουμε τη νέα λίστα των αποδεκτών και μη αποδεκτών ισχυρισμών. «Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ήδη λάβει πάνω από 44.000 αιτήσεις για διατροφικούς ισχυρισμούς», εξηγεί ο κ. Μαθιουδάκης, τμηματάρχης στο Τμήμα Νομοθεσίας Τροφίμων, Επισήμανσης και Διατροφής της ΕΕ. Πέρα από τη θετική λίστα, θα ανακοινωθεί και μία αρνητική (με τους ισχυρισμούς που απορρίφθηκαν), οπότε αναμένεται να μειωθεί και ο αριθμός των αιτήσεων για ισχυρισμούς που δεν στέκουν. Σκοπός του Κανονισμού είναι, από τη μια πλευρά, η προστασία των καταναλωτών και, από την άλλη, η διευκόλυνση της βιομηχανίας, η οποία θα γνωρίζει πλέον από μία κεντρική λίστα τι επιτρέπεται και δεν θα έχει να κάνει με καθεμία από τις 27 διαφορετικές αρχές κάθε χώρας-μέλους. Η συνολική λίστα έχει καθυστερήσει να ανακοινωθεί, επειδή, πέρα από το μεγάλο όγκο των αιτήσεων, πρόσφατα ανανεώθηκε η σύνθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και επιβραδύνθηκαν προσωρινά οι λειτουργίες της. «Μέχρι να υιοθετηθεί η κοινοτική λίστα, η οποία θα δημοσιεύεται τμηματικά, μπορούν να παραμείνουν στην αγορά προϊόντα με ισχυρισμούς που είχαν είτε εγκριθεί στο παρελθόν από εθνικούς φορείς είτε τους ανέχονταν οι εθνικοί φορείς», καταλήγει ο κ. Μαθιουδάκης.
«Προσεκτικοί χειρισμοί» «Εμείς ως νομοθέτες καλούμαστε να δούμε τις γνωμοδοτήσεις της EFSA και να αποφασίσουμε ποιοι ισχυρισμοί θα εγκριθούν και ποιοι θα απορριφθούν», λέει ο κ. Βασίλης Μαθιουδάκης και συνεχίζει: «Αυτό φυσικά έχει μεγάλη επίπτωση στη βιομηχανία τροφίμων και χρειάζονται πολύ προσεκτικοί χειρισμοί και συζήτηση με τις χώρες-μέλη, αλλά και όλους τους αρμόδιους φορείς».



Πως χορηγείται η έγκριση

Η διαδικασία έγκρισης των διατροφικών ισχυρισμών και των ισχυρισμών υγείας είναι διαφορετική.
Οι διατροφικοί ισχυρισμοί εγκρίνονται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μετά από γνωμοδότηση της «Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων» (EFSA), και μπαίνουν σε μια θετική λίστα που υπάρχει στο παράρτημα του Κανονισμού. Σύμφωνα με πληροφορίες από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αυτή την περίοδο αναμένεται να υιοθετηθεί μία πρώτη τροποποίηση της λίστας (η οποία, μεταξύ άλλων, θα συμπεριλαμβάνει και τα ω-3 λιπαρά οξέα).
Οι ισχυρισμοί υγείας, από την άλλη πλευρά, ελέγχονται ανά περίπτωση. «Οι ενδιαφερόμενες εταιρείες καταθέτουν ένα σχετικό φάκελο και γίνεται το πρώτο ουσιαστικά screening από την κεντρική αρχή της κάθε χώρας. Στην Ελλάδα υπεύθυνος είναι ο ΕΦΕΤ (Eνιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίμων), ενώ ειδικές κατηγορίες τροφίμων (π.χ. βρεφικές και παιδικές τροφές) είναι στην αρμοδιότητα του ΕΟΦ (Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων)», εξηγεί ο κ. Ζαμπέλας, πρόεδρος του ΕΦΕΤ και αναπληρωτής καθηγητής Διατροφής του Ανθρώπου στο τμήμα Επιστήμης και Τεχνολογίας Τροφίμων στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η αρμόδια ελληνική αρχή εξετάζει την πληρότητα του φακέλου της αίτησης και προωθεί μόνο τις έγκυρες αιτήσεις στην EFSA, η οποία ελέγχει το κάθε προϊόν, προκειμένου να εξασφαλιστεί η επιστημονική αξιολόγηση των εκάστοτε ισχυρισμών. Την τελική, πάντως, έγκριση δίνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή.



Λειτουργούν… τα λειτουργικά;

Αντώνης Ζαμπέλας, πρόεδρος του ΕΦΕΤ και αναπληρωτής καθηγητής Διατροφής του Ανθρώπου στο τμήμα Επιστήμης και Τεχνολογίας Τροφίμων του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών.
«“Κλειδί” η ισορροπημένη διατροφή»
«Αν το διαιτολόγιό μας είναι ισορροπημένο και τηρούμε τις αρχές της μεσογειακής διατροφής, δεν χρειάζεται να μπαίνουμε στη διαδικασία να αγοράζουμε προϊόντα εμπλουτισμένα με διάφορες ουσίες. Από την άλλη πλευρά, είναι γνωστό ότι οι διαιτητικές συνήθειες των Ελλήνων δεν είναι πλέον καλές. Αν, λοιπόν, ένας άνθρωπος, είτε είναι υγιής είτε έχει κάποια ασθένεια, δεν είναι διατεθειμένος να αλλάξει τον τρόπο διατροφής του -πράγμα πολύ σημαντικό-, πρέπει να μπει στη διαδικασία της λύσης των λειτουργικών τροφίμων. Αν, για παράδειγμα, δεν τρώει κανείς δύο φορές την εβδομάδα ψάρι και δεν είναι διατεθειμένος να το κάνει, θα πρέπει να ψάξει να βρει πηγές ω-3 λιπαρών οξέων αλλού. Αντίστοιχα, στην περίπτωση που κάποιος έχει υψηλά επίπεδα χοληστερίνης, εκτός από το να σκέφτεται μια φαρμακευτική αγωγή, καλό είναι να αρχίσει να προσλαμβάνει φυτικές στερόλες, στην προτεινόμενη βέβαια δοσολογία.»

Αντώνης Καφάτος, καθηγητής Προληπτικής Ιατρικής και Διατροφής στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης.
«Στόχος το κέρδος της βιομηχανίας»
«Τα λειτουργικά τρόφιμα έχουν σκοπό να χρησιμοποιήσουν τα οφέλη μιας συγκεκριμένης ουσίας για να βοηθήσουν στην προαγωγή της υγείας ή στην πρόληψη ορισμένων ασθενειών. Πολλές φορές, βέβαια, αυτό γίνεται μόνο για εμπορικούς λόγους. Η βιομηχανία, δηλαδή, προκειμένου να έχει κέρδος, παίρνει π.χ. πολυφαινόλες από τη βιομηχανία σπορελαίων και τις βάζει στις μαργαρίνες. Παίρνει, δηλαδή, δωρεάν την ουσία και παρουσιάζει το προϊόν σαν λειτουργικό. Αν και δεν είμαι 100% εναντίον των λειτουργικών τροφίμων, θεωρώ ότι μια καλή διατροφή με φυσικά προϊόντα χωρίς πρόσθετες ουσίες έχει μεγαλύτερο όφελος στην υγεία. Γιατί να παίρνει κάποιος φυτοστερόλες από εμπλουτισμένες μαργαρίνες, ενώ μπορεί να τις πάρει π.χ. από αγνό παρθένο ελαιόλαδο;»
Εμπλουτισμένες vs Φυσικές τροφές «Άλλωστε, οι εμπλουτισμένες με φυτοστερόλες μαργαρίνες ελαττώνουν την “κακή” χοληστερίνη κατά 10%, ενώ με τη νηστεία η “κακή” χοληστερίνη ελαττώνεται πάνω από 20%. Μπορεί, επίσης, να γνωρίζουμε το όφελος μιας συγκεκριμένης φυσικής ουσίας στην υγεία, ωστόσο δεν υπάρχουν ισχυρά επιστημονικά στοιχεία που να τεκμηριώνουν το ίδιο όφελος και στην περίπτωση που η ουσία αυτή προστίθεται τεχνητά σε ένα τρόφιμο. Επιπλέον, σε μεγάλες δόσεις, οι ουσίες αυτές ενδεχομένως να έχουν τα αντίθετα αποτελέσματα. Όσο για τις αποφάσεις των ευρωπαϊκών επιτροπών, έχω επιφυλάξεις, διότι επηρεάζονται πολύ από τη βιομηχανία. Πιστεύω, λοιπόν, ότι, αν έχει κανείς καλές διατροφικές συνήθειες, δεν χρειάζεται να πληρώνει έξτρα χρήματα για λειτουργικά τρόφιμα.»

Βασίλης Μαθιουδάκης, τμηματάρχης στο τμήμα Νομοθεσίας Τροφίμων, Επισήμανσης και Διατροφής της Γενικής Διεύθυνσης Υγείας και Καταναλωτών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
«Απ’ όλα, σε κατάλληλες ποσότητες»
«Διαφέρουμε μεταξύ μας σαν άτομα: άλλος κάνει καθιστική ζωή, άλλος είναι ηλικιωμένος και άλλος νέος. Σε μια ιδεώδη κατάσταση, λοιπόν, η διατροφή θα έπρεπε να είναι διαφοροποιημένη και να περιέχει από όλα τα είδη των τροφών, σε ποσότητες που θα πληρούσαν τις ανάγκες του καθενός ξεχωριστά. Σήμερα, όμως, η διατροφή έχει αλλάξει σε σχέση με 20-30 χρόνια πριν, όταν μαγείρευε η μαμά ή η γιαγιά. Τώρα συνήθως δουλεύουν και οι δύο γονείς και τα παιδιά τρώνε fast food. Οπότε, ακόμα και μια διαφοροποιημένη διατροφή, όπως θα την πρότειναν οι διατροφολόγοι, δύσκολα θα μπορούσε να προσφέρει όλες τις απαραίτητες ουσίες. Είναι πιθανό, λοιπόν, τα εμπλουτισμένα τρόφιμα να μπορούν να προσφέρουν στη διατροφή του ατόμου. Δεν θέλουμε, βέβαια, ούτε εγώ προσωπικά ούτε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, να συστήσουμε την κατανάλωση λειτουργικών τροφίμων. Άλλωστε, δεν υπάρχει επίσημος ορισμός για τα λειτουργικά. Το γάλα, λόγου χάρη, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί λειτουργικό, αφού περιέχει πολλές θρεπτικές ουσίες. Και το ημιαποβουτυρωμένο γάλα, όμως, θα μπορούσε να θεωρηθεί πιο λειτουργικό από το πλήρες, γιατί δεν περιέχει τόσα κορεσμένα λιπαρά. Ενδεχομένως, επίσης, το ελαιόλαδο να είναι πιο λειτουργικό από το βούτυρο.»
Ζυγίζοντας τα οφέλη «Εξαρτάται από τις ποσότητες που καταναλώνει κανείς. Δεν μπορούμε, δηλαδή, να απαγορεύσουμε το βούτυρο και να προτείνουμε την κατανάλωση μόνο ελαιολάδου. Τώρα, αν κάποιος δεν μπορεί να έχει μια πλήρως ισορροπημένη διατροφή, τα λειτουργικά τρόφιμα ενδεχομένως να τον βοηθήσουν να ισορροπήσει τις όποιες ελλείψεις του. Γίνεται μια μεγάλη προσπάθεια από τις βιομηχανίες τροφίμων να παράγουν τρόφιμα με καλύτερο διατροφικό προφίλ, σύμφωνα με τις συστάσεις των διαιτολόγων. Τίθενται, όμως, και ορισμένα ερωτήματα, όπως το κατά πόσον το στοιχείο που προστίθεται σε ένα προϊόν μπορεί να αφομοιωθεί από τον οργανισμό ή, ακόμα παραπέρα, το κατά πόσον η προσθήκη αυτών των ουσιών γίνεται μόνο και μόνο για λόγους μάρκετινγκ. Γι’ αυτό, επιμένω ότι η “σοφία’’ της ισορροπημένης διατροφής έγκειται στο ότι τρώμε πολλά και διάφορα και ο οργανισμός μαζεύει όσα του είναι απαραίτητα.»

Τίθενται ορισμένα ερωτήματα, όπως το κατά πόσον το στοιχείο που προστίθεται σε ένα προϊόν μπορεί να αφομοιωθεί από τον οργανισμό

Βίκυ Πυρογιάννη, κλινική διαιτολόγος-διατροφολόγος.
«Βοήθημα, όχι μαγικό χάπι»
«Τα λειτουργικά τρόφιμα έχουν προκύψει ως μια νέα ανάγκη της εποχής μας, καθώς η πλειονότητα των κατοίκων των αναπτυγμένων χωρών ακολουθεί λανθασμένα διατροφικά πρότυπα. Η διατροφή “δυτικού τύπου” δεν μπορεί να καλύψει τις ανάγκες μας σε πολλά θρεπτικά συστατικά, ενώ ο συνολικός τρόπος ζωής (έλλειψη σωματικής δραστηριότητας, άγχος, κάπνισμα, μη ισορροπημένη διατροφή) έχει οδηγήσει στη ραγδαία αύξηση διάφορων χρόνιων νοσημάτων. Τα λειτουργικά τρόφιμα μπορούν να συμβάλλουν στην ενίσχυση της διατροφής μας, ωστόσο θα πρέπει να εντάσσονται σε ένα ισορροπημένο διαιτολόγιο. Δεν αρκεί, δηλαδή, μόνο να καταναλώνουμε λειτουργικά τρόφιμα, καθώς δεν αποτελούν ένα “μαγικό χάπι’’ κατά των διατροφικών ελλείψεων ή συγκεκριμένων ασθενειών, αλλά ένα επιπλέον βοήθημα. Απαραίτητο βήμα για να κερδίσουν τα λειτουργικά τρόφιμα την εμπιστοσύνη όλων είναι η ολοκλήρωση της αξιολόγησης των ισχυρισμών διατροφής και υγείας από την Ευρωπαϊκή Αρχή Ασφάλειας Τροφίμων, η οποία αναμένεται μέσα στο 2010.»

Η πλειονότητα των κατοίκων των ανεπτυγμένων χωρών ακολουθεί λανθασμένα διατροφικά πρότυπα

Αντώνης Καμπάνης, μέλος της επιστημονικής επιτροπής του ΣΕΒΤ (Σύνδεσμος Ελληνικών Βιομηχανιών Τροφίμων) και διευθυντής Νομοθεσίας Τροφίμων και Επιστημονικών Θεμάτων της «Nestlé Hellas».
«Ανάγκη των καταναλωτών για αυτοΐαση»
«Τα λειτουργικά τρόφιμα είναι το μέλλον για τη βιομηχανία, γιατί προσπαθούν να καλύψουν τις σημερινές
διατροφικές ανάγκες του πληθυσμού. Αν και ο σύγχρονος άνθρωπος προσλαμβάνει π.χ. λιγότερες θερμίδες από ό,τι πριν από 50 χρόνια, παχαίνει λόγω της καθιστικής ζωής. Προσπαθώντας, λοιπόν, να ισορροπήσουμε τις ανάγκες του οργανισμού μας, χρειάζεται κάποια στιγμή να χρησιμοποιήσουμε και τρόφιμα που δεν είναι στην αρχική τους μορφή. Η μεσογειακή διατροφή, όπως είναι η παραδοσιακή κρητική, που θεωρείται πρότυπο υγιεινής διατροφής, αναφέρεται συχνά στα προϊόντα της βιομηχανίας. Γνωρίζοντας, λόγου χάρη, τα οφέλη του ελαιολάδου ή της ολικής άλεσης, οι εταιρείες δημιουργούν προϊόντα που τα περιέχουν στη σύνθεσή τους. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να ελέγξει μια εταιρεία όταν αποφασίσει να εντάξει ένα συστατικό σε ένα σύστημα τροφίμων είναι το κατά πόσον αυτό αφομοιώνεται από τον οργανισμό και σε ποιο βαθμό. Γίνονται, δηλαδή, ειδικές μελέτες βιοαφομοιωσιμότητας για να καταλήξουν στην κατάλληλη σύνθεση. Άλλωστε, όταν καταθέτεις έναν ισχυρισμό, πρέπει να τον υποστηρίξεις με εμπεριστατωμένες επιστημονικές έρευνες. Η μεγάλη πρόκληση για τη βιομηχανία είναι να μπει σε πιο εξειδικευμένες λειτουργικές ικανότητες που να μειώνουν το ρίσκο μιας ασθένειας. Οι καταναλωτές επιλέγουν πλέον πιο υγιεινά προϊόντα, αναζητώντας την αυτοΐαση. Με αυτό τον τρόπο, θέλουν να φροντίζουν τον εαυτό τους και μέσω της διατροφής τους, συμπληρώνοντας τις συμβουλές του γιατρού τους.»

Sites
http: //www.efsa.europa.eu (Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων-EFSA)
http: //eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2007:012:0003:0018:EL:PDF (Κανονισμός, Επίσημη Εφημερίδα της Ε.Ε.) http: //www.efet.gr (ΕΦΕΤ) http: //www.eufic.org (European Food Information Council) http: //www.ajcn.org (American Journal of Clinical Nutrition) http: //www.fda.gov (αμερικανικός Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων) http: //www.iad.gr (Ίδρυμα «Αριστείδης Δασκαλόπουλος») http: //www.evdomadadiatrofis.gr/leitourgika.htm