Με τη λέξη «mokita», οι κάτοικοι των νησιών Τρόμπριαντ — σήμερα γνωστά και ως Kiriwina — στην Παπούα Νέα Γουινέα, αναγνωρίζουν τις κοινές καταπιεσμένες αλήθειες στη ζωή μας, αντικατοπτρίζοντας κάτι βαθιά ανθρώπινο: την τάση μας να αποφεύγουμε τη δυσφορία, να διατηρούμε την αρμονία και να προστατεύουμε τον εαυτό μας και τους άλλους από τις συνέπειες της ειλικρίνειας.
Στη Δυτική ψυχολογία, αυτό το φαινόμενο συχνά περιγράφεται ως «ευγενικές ψευδαισθήσεις» — άρρητες συμφωνίες να διατηρείται μια κοινωνικά αποδεκτή εκδοχή της πραγματικότητας, ακόμα κι αν αντιφάσκει με αυτό που όλοι ξέρουν ότι ισχύει. Αυτές οι… σιωπηλές κατανοήσεις σπάνια είναι κακόβουλες. Δεν παύουν, ωστόσο, να ενέχουν κινδύνους.
Τα «mokita» ανάμεσά μας
Συναντάμε «mokita» καθημερινά:
- Ένας φίλος που πίνει όλο και περισσότερο και εμείς επιλέγουμε να μη θίξουμε το θέμα
- Ένας γονιός που έχει μεγαλώσει και ίσως δεν είναι πλέον ασφαλής στο τιμόνι αλλά αποφεύγουμε να του το πούμε
- Ένας συνάδελφος που δεν ανταποκρίνεται πια στις απαιτήσεις του ρόλου του και δεν το συζητάμε ποτέ
- Ένας σύντροφος με νέο… ύποπτο χόμπι που κάνουμε ότι δεν βλέπουμε
Έρευνες στην κοινωνική ψυχολογία δείχνουν πως συχνά καταπιέζουμε δύσκολες συζητήσεις για να διατηρήσουμε την αρμονία στις σχέσεις μας. Η αποφυγή ίσως διατηρεί την ειρήνη βραχυπρόθεσμα, αλλά μακροπρόθεσμα μπορεί να ροκανίσει την εμπιστοσύνη, την αυθεντικότητα και την ψυχική υγεία.
Τα «mokita» μέσα μας
Υπάρχει μια ακόμα πιο ύπουλη μορφή «mokita»: αυτή που κρύβουμε από τον εαυτό μας.
Οι ψυχολόγοι μελετούν εδώ και χρόνια τους μηχανισμούς με τους οποίους αποφεύγουμε να δούμε τις δικές μας αλήθειες. Η αυταπάτη — η ικανότητά μας να πιστεύουμε επιλεκτικά πράγματα που μας βολεύουν συναισθηματικά αντί για αυτά που είναι αντικειμενικά αληθινά — λειτουργεί σαν ένα είδος ψυχολογικής πανοπλίας.
Σύμφωνα με τους επιστήμονες, η αυταπάτη μπορεί να εξελίχθηκε ως μηχανισμός επιβίωσης, ώστε να μπορούμε να λειτουργούμε παρά το υπαρξιακό άγχος ή τον συναισθηματικό πόνο.
Αυτό το εσωτερικό ψέμα μπορεί να εκφράζεται ως εξής:
- «Η δουλειά μου δεν είναι και τόσο κακή» (παρόλο που μας εξουθενώνει)
- «Θα ασχοληθώ με την υγεία μου αργότερα» (ενώ τα συμπτώματα αυξάνονται)
- «Όλοι ψωνίζουν υπερβολικά» (ενώ ο λογαριασμός της πιστωτικής μας φουσκώνει)
Η θεωρία της γνωστικής ασυμφωνίας εξηγεί πώς ασυνείδητα προσπαθούμε να γεφυρώσουμε το χάσμα ανάμεσα στις αξίες μας και τις πράξεις μας. Αντί να αλλάξουμε συμπεριφορά, αλλάζουμε τις πεποιθήσεις μας ώστε να συμβαδίζουν με τη συμπεριφορά — συχνά μέσω δικαιολογιών, υποτίμησης ή πλήρους άρνησης της πραγματικότητας.
Γιατί αποφεύγουμε την αλήθεια
Η αυταπάτη λειτουργεί, όπως αναφέρθηκε, ως συναισθηματική προστασία. Μας βοηθά να αποφύγουμε το άβολο συναίσθημα της ευαλωτότητας, το φόβο της αποτυχίας ή τον υπαρξιακό τρόμο που μπορεί να προκύψει από την αναγνώριση, για παράδειγμα, ότι τα καλύτερα μας χρόνια ίσως πέρασαν ή ότι οι στρατηγικές αντιμετώπισης που έχουμε δεν λειτουργούν πια.
Ψυχολόγοι εξηγούν πως η άρνηση μάς βοηθά να διατηρούμε την αυτοεκτίμησή μας και να ρυθμίζουμε τη συναισθηματική ένταση. Όμως αυτό έχει κόστος: μειωμένη ευημερία, αίσθηση πως ζούμε μια ανειλικρινή ζωή και το συναισθηματικό βάρος που προκαλεί η έλλειψη αυθεντικότητας.
Πώς να αναγνωρίσεις ένα «mokita»
Αν δεν είσαι σίγουρος/η αν «κουβαλάς» κάποιο «mokita» (είτε εσωτερικά είτε στις σχέσεις σου), παρατήρησε τα εξής:
- Εκείνο το διακριτικό σφίξιμο στο στομάχι ή μια ξαφνική ενόχληση
- Την παρόρμηση να αλλάξεις θέμα ή να… γλυκάνεις την αλήθεια
- Τον εσωτερικό μονόλογο του στυλ “δεν είναι και τόσο άσχημα”
Αυτές οι στιγμές είναι σαν ψυχολογικά καμπανάκια, που σε ειδοποιούν πως υπάρχει μια ευκαιρία για πιο ειλικρινή επαφή με τον εαυτό σου.
Πώς να αντιμετωπίσουμε την αλήθεια
Ακολουθούν μερικά βήματα που στηρίζονται σε έρευνες για ψυχολογική ευελιξία και αποδοχή:
- Παρατήρησε την ενόχληση χωρίς κριτική
- Γίνε περίεργος/η και ρώτα τον εαυτό σου: «Τι μπορεί να αποφεύγω;»
- Ονόμασε τον φόβο πίσω από το ψέμα: π.χ. απόρριψη, αβεβαιότητα, ανεπάρκεια κ.ά.
- Ζήτα υποστήριξη αν χρειάζεται: ένας θεραπευτής ή ένας αξιόπιστος φίλος μπορεί να σε βοηθήσει να εξετάσεις την αλήθεια χωρίς ντροπή.
Ο στόχος δεν είναι η ειλικρίνεια με κάθε κόστος, αλλά η δημιουργία χώρου για την πραγματικότητα. Ύστερα, ακολουθεί η επιλογή του πώς θα ανταποκριθείς από θέση διαύγειας, όχι αποφυγής.
Όταν αντιμετωπίζουμε τα «mokita» μας, δίνουμε στον εαυτό μας την ευκαιρία να αναπτυχθεί. Σταματάμε να επιλέγουμε μια ηρεμία βασισμένη σε ψευδαισθήσεις και δημιουργούμε χώρο για πιο υγιείς επιλογές, βαθύτερες σχέσεις και τελικά, μια πιο αρμονική ζωή.
Είτε λοιπόν αφορά το να κλείσεις επιτέλους εκείνο το ραντεβού με τον γιατρό, είτε το να κάνεις εκείνη τη δύσκολη συζήτηση με τον/την σύντροφό σου ή το να παραδεχτείς ότι είσαι έτοιμος/η για αλλαγή (έστω κι αν σε τρομάζει), να θυμάσαι πως η αλήθεια, αν και άβολη, είναι απελευθερωτική.
